قلب تپنده اقتصادی اراک در انتظار مرمت و بهسازی

این مجموعه اقتصادی درکلان‌شهر اراک گنجینه فاخری از دوران فتحعلی‌شاه قاجار در بافت مرکزی شهر سلطان‌آباد بوده که به دست یوسف‌خان گرجی ساخته شده و واحدهای مختلف صنفی را در 14 هکتار وسعت خود جای داده است.

بنای اولیه بازار تاریخی را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) که نام مسجد و مدرسه‌ای در بازار نیز به نام وی است، در اوایل قرن 13 گذاشت.

وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان‌آباد، یکی از دلایل ساخت بازار تاریخی اراک بوده و مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه عراق (اراک) و نیز شهرت جهانی فرش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی برای فروش محصولات، انگیزه اصلی ایجاد شهر و بازار آن ازلحاظ اقتصادی بوده است.

بازار تاریخی اراک دارای دو محور عمود برهم است که یکی محور شمالی جنوبی به طول 720 متر و دو ورودی یکی در شمال و یکی در جنوب و محور شرقی غربی به طول 200 متر و دارای هشت گذر و ورودی شرقی غربی است.

به‌علت معماری خاص به‌کاررفته در ساخت بنای بازار، هوای داخل این مجموعه تاریخی در زمستان گرم و مطبوع و در تابستان با وجود سر پوشیده بودن، بسیار خنک است.

بازار مکانی است که طبقات مختلف اجتماعی، قومی، نژادی و فرهنگی در ارتباط با یکدیگر قرار گرفته و به شکلی ناخودآگاه یکدیگر را تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ این موضوع باعث گسترش پدیده‌های فرهنگی از یک حوزه به حوزه دیگر می‌شود.

در بازار اراک 400 باب مغازه وجود دارد که همه در راسته‌بازار فعالیت می‌کنند و مکان‌های دیگر مانند بازارچه‌های اختصاصی، باراندازها، انبارها و کارگاه‌های تولیدی در 20 سرا و تیمچه فعالیت دارند.

تیمچه‌های بازار در طرفین بازار و به فاصله 50 متر از یکدیگر ساخته شده‌اند که از آن جمله می‌توان به تیمچه کاشانی که به بازار فرش اختصاص یافته و تیمچه مهر که به صنایع دستی مختص شده یا سراهایی دیگر مثل نوروزی، گلشن، آقایی، کتاب‌فروشان، نوذری، اکبری، فراهانی‌ها و کرمانشاهی که هریک به کالایی خاص اختصاص یافته‌اند (مانند پوشاک) اشاره کرد.

مصالح به‌کاررفته در بازار اراک ملات گچ، آهک، خشت و خاک رس است و سقف آن گنبدی‌شکل و کاهگلی بوده که در قلب گنبدها دهلیزهایی زیبا نور را به داخل مجموعه هدایت می‌کنند.

در هر گذر حدود 50 باب مغازه وجود دارد که در جمع بیش از 400 مغازه را شامل می‌شود و درحال حاضر کسب‌وکار و رونق مشاغل مختلف در آن‌ها وجود دارد و برخی مشاغل سنتی ازجمله چاقوتیزکنی، مسگری، چله‌کشی و سفیدگری روزگار افول خود را در این مجموعه می‌گذرانند.

درمجموع این بازار حدود 20 سراچه و تیمچه دارد که حدود 18 واحد آن در قسمت جنوبی بازار قرار گرفته و از جنوب به شمال این تیمچه‌ها به نام‌های سرای حاج‌میرزا «محمدعلی خانسرای فرائی»، سرای «قمی‌ها»، سرای «کریمی»، سرای «اکبریان»، سرای «ناظمی» که به سرای «آقایی» نیز معروف است، سرای «هزاوه‌ای‌ها»، سرای «کرمانشاهی»، سرای «تقوایی» و «عدلی»، سرای «کتاب‌فروش‌ها»، سرای «گلشن»، سرای «کاشانی»، سرای «نقشینه»، سرای «صندوق‌سازها» و سرای «نوذری» شهرت دارند.

در بازار اراک برای استحکام بنا از تیرچه‌های چوبی استفاده شده و در پای ستون‌ها نیز صفحات و ورق‌های منجمد مسی و سربی به‌کار رفته است.

این مجموعه در طول حیات 200 ساله خود توسط مالکین همواره مورد حفاظت و مرمت بوده و بخش‌هایی مانند سرای کتاب‌فروش‌ها و سرای کریمی در دوره پهلوی به آن اضافه شده یا مورد سامان‌دهی قرار گرفته‌اند.

با ثبت این اثر در فهرست آثار ملی در سال 1355 و ورود دولت به مقوله مرمت و نگهداری این مجموعه، مشارکت و همیاری کسبه و مالکین کمتر شده و وزارت میراث فرهنگی عهده‌دار مرمت و احیای بازار بوده است.

* طرح جامع مرمت از سوی مشاور هنوز ابلاغ نشده است

مسئول اجرایی هیئت‌امنای بازار اراک گفت: مرمت و بازسازی بازار تاریخی اراک در سنوات گذشته مقطعی انجام شد و طبق برنامه‌ریزی مدون صورت نگرفته است.

«علیرضا عسگری هزاوه‌ای» افزود: طرح جامع سامان‌دهی بازار اراک نوشته شده و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با تعیین مشاور کار مقدماتی را آغاز کرد و باید در سال 98 عملیاتی می‌شد که محقق نشد.

وی اظهار کرد: در طرح جامع مرمت بازار اراک یک شرکت مشاور با میراث فرهنگی استان قرارداد منعقد کرده که هنوز این مهم به هیئت‌امنای بازار ابلاغ نشده است.

مسئول اجرایی هیئت‌امنای بازار اراک گفت: کسبه بازار اراک به‌عنوان بهره‌بردار برای مرمت و بازسازی این مجموعه تاریخی با وجود مشکلات اقتصادی و شیوع کرونا مشارکت قابل قبولی داشته است.

عسگری هزاوه‌ای افزود: اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان نیز باید به‌عنوان متولی مجموعه تاریخی اراک، قدرتمند و برنامه‌محور پای کار باشد.

وی اظهار کرد: دو سال گذشته با صرف یک میلیارد و 150 میلیون تومان بام بازار تاریخی اراک توسط میراث فرهنگی استان مرمت شد و اکنون به‌علت عدم نظارت در مرمت اصولی سراهای بازار، مجدد نیاز به مرمت وجود دارد.

   مرمت بازار تاریخی اراک 500 میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: مرمت اساسی بازار تاریخی اراک با هدف جلوگیری از تخریب این اثر ارزشمند تاریخی 500 میلیارد ریال اعتبار نیاز دارد.

«محسن کریمی» افزود: 20 میلیارد ریال سال گذشته برای مرمت این اثر تاریخی از اعتبارات استانی و ملی هزینه شد.

وی اظهار کرد: اکنون اولویت برای مرمت در بازار تاریخی اراک سرای صندوق‌ساز و سرای تقوایی است که با تأمین اعتبار و زمان مناسب عملیاتی خواهد شد.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: شهرداری اراک برای مرمت بازار تاریخی اراک 300 میلیارد ریال اختصاص داده که 6 میلیارد ریال آن برای مرمت سرای تقوایی صرف می‌شود.

کریمی افزود: سرای اکبری، هزاوه‌ای، راسته‌بازار و نوذری ازجمله اولویت‌های مرمت بازار تاریخی اراک است که با تأمین اعتبار لازم مرمت آن‌ها در دستور کار اداره کل میراث فرهنگی استان مرکزی قرار می‌گیرد.

وی اظهار کرد: اکنون مرمت سرای صندوق‌سازهای بازار تاریخی اراک درحال انجام است و مرمت سرای تقوایی نیز به‌زودی با اعتبارات شهرداری آغاز می‌شود.

مجموعه تاریخی بازار اراک با قدمت بیش از 200 سال در زمان فتحعلی‌شاه قاجار به دست یوسف‌خان گرجی بنا گذاشته شد که به‌نوعی هسته اولیه شهر سلطان‌آباد را در خود داشت.

این مجموعه که 14 هکتار است و به‌صورت دو راسته‌بازار عمود برهم ساخته شده، یکی از نمونه‌های ارزشمند معماری ایرانی و اسلامی است که تمامی جزئیات را با ظرافت و به بهترین کیفیت در خود دارد.

بیش از دو هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که 870 اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.