پایش و نگهداری آثار تاریخی، ضرورتی مغفول

از نبود اعتبار در حوزه مرمت آثار تاریخی تا عدم برنامه‌ریزی به‌هنگام مدیران

مرمت و نگهداری درست و علمی از آثار و ابنیه‌های تاریخی یک ملت که نمایانگر و نمایشگاه حقیقی تاریخ، فرهنگ و هویت ملل مختلف است، جزء شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی کشورها به‌شمار می‌رود که این اصل از سده‌ها قبل در کشورهای اروپایی آغاز شد و اکنون در بسیاری از کشورها با جدیت و حساسیت ویژه ای دنبال می‌شود؛ در این میان اهمیت دادن به این موضوع مهم و محوری در جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های اخیر، روند مثبت و سریعی به خود گرفته است.

آثار تاریخی و به‌جای‌مانده از مردمان گذشته، درحقیقت جزء عناصر فرهنگی کشورها است که بی‌توجهی به آن‌ها رخوت، ازهم‌گسیختگی و درنهایت نابودی فرهنگی و تاریخی جوامع بشری را به دنبال دارد؛ بر همین مبنا حفظ و حراست از آثار تاریخی ملموس و غیر ملموس در اولویت سیاست‌گذاری‌های فرهنگی و حتی اقتصادی کشورها قرار دارد، زیرا انتفاع از برکات اجتماعی و سودآوری مالی آن، بر کسی پوشیده نیست. استان همدان با تاریخ چندین‌هزارساله، جغرافیای طبیعی، انسانی، سیاسی و فرهنگی، از چنان اهمیتی در حوزه هویتی برای ایران برخوردار است که بررسی تاریخ ایران بدون تاریخ پُرفراز و نشیب این خطه، امکان‌پذیر نیست.

جای‌جای استان همدان، اعم از شهرهای بزرگ و کوچک، بخش‌ها و روستاهای مختلف، دارای چنان آثار و میراثی از گذشتگان است که اگر نسبت به شناسایی، معرفی، مرمت و احیای آن‌ها در زمان کنونی اقدام نشود، شاید فرصتی برای فرداهای تاریخی و فرهنگی ایران باقی نماند.

در این راستا با یکی از کارشناسان حوزه مرمت آثار تاریخی به گفت‌وگو نشسته‌ایم که نتیجه را باهم می‌خوانیم:

بابک حجتی با بیان اینکه در قرن شانزدهم در حوزه مرمت آثار تاریخی شاهد جهشی در دنیا بودیم، عنوان کرد: در این قرن فعالین حوزه مرمت تصمیم گرفتند مرمت و نگهداری آثار تاریخی را به‌صورت قانونمند اجرا کنند.

این مقام مسئول در ادامه با بیان اینکه در این راستا هرساله کنوانسیون و قوانین مختلفی در حوزه مرمت آثار تاریخی تدوین و تصویب می‌شود، ابراز کرد: قوانین هرساله تصویب می‌شود و چراغ راه فعالین حوزه مرمت آثار تاریخی قرار می‌گیرد و فعالین این حوزه براساس این رهنمود‌ها اقدام و فعالیت می‌کنند.

وی‌ با بیان اینکه سازمان‌های زیرمجموعه یونسکو همچون ایکوموس به تدوین چارت‌ها و قوانین حوزه مرمت می‌پردازند، مطرح کرد: قوانین مختلفی در حوزه مرمت آثار تاریخی وجود دارد که معمولاً به اسم شهر‌ها و سالی که همایش در آن برگزار می‌شود همانند مکزیک، واشنگتن و غیره معروف و شناخته می‌شوند؛ سپس مفاد این قوانین به کشورهای مختلف ابلاغ می‌شود.

پیمانکار مرمت آثار تاریخی در حوزه میراث فرهنگی با بیان اینکه برخی از قوانین مربوط به بنا‌هایی است که با خشت و گِل ساخته شده‌اند، اذعان کرد: برخی دیگر از قوانین هم مربوط به بناهای چوبی، بافت‌های تاریخی، منظر و شمایلی است که باید حفظ شوند.

حجتی با بیان اینکه روند نگهداری از آثار تاریخی یک شیوه همیشگی است، ابراز کرد: به‌صورت مقطعی نمی‌توان نگهداری از آثار تاریخی را تضمین کرد.

وی در ادامه افزود: پایش مستمر، زیر نظر گرفتن، مانیتورینگ بنا باید به‌صورت مستمر و همیشگی توسط ارگان مربوطه انجام شود؛ در این راستا باید به‌صورت مستمر عواملی همچون فرونشست خاک ازلحاظ ترک‌ها، روییدن گیاهان مختلف و نشت رطوبت پایش شود.

این فعال حوزه مرمت آثار تاریخی گفت: با توجه به اینکه بناهای تاریخی در معرض حوادث مختلف قرار می‌گیرند، مباحث مرمت مورد توجه باستان‌شناسان قرار می‌گیرد و ارزشمند است.

حجتی با بیان اینکه ارگان‌هایی همچون شهرداری و قوه قضائیه با مماشات در حوزه مرمت بنا‌های تاریخی برخورد می‌کنند، تصریح کرد: میراث فرهنگی تنها مسئول مرمت آثار تاریخی نیست و بسیاری از مشکلات که در این حوزه به‌وجود می‌آید، در حیطه اختیارات میراث نیست.

وی با بیان اینکه عدم همکاری و همراهی سایر ارگان‌های مربوط با میراث فرهنگی باعث می‌شود که بسیاری از اقدامات لازم و ضروری انجام نشود، عنوان کرد: در برخی موارد سهل‌انگاری و اهمال‌کاری میراث فرهنگی باعث آسیب به بنا می‌شود.

کارشناس حوزه مرمت آثار تاریخی کمبود بودجه را مهم‌ترین مشکل مرمت آثار تاریخی دانست و اذعان کرد: پروژه‌های جاری کشور بودجه را می‌بلعد و بنابراین اعتباری برای مرمت آثار تاریخی باقی نمی‌ماند.

حجتی با بیان اینکه گاهی تخصیص مناسبی در حوزه اعتبارات میراث فرهنگی صورت نمی‌گیرد، خاطرنشان کرد: به‌طوری که گاهی اوقات برای برخی پروژه‌ها و طرح‌هایی که در شهر وجود ندارند، بودجه تخصیص داده شده و این امر باعث می‌شود بودجه برای پروژه‌های مهمی همچون مرمت آثار تاریخی، درنظر گرفته نشود.

وی با بیان اینکه عدم مرمت به‌موقع بناهای تاریخی باعث آسیب خوردن بنا و از بین رفتن آن‌ها می‌شود، اذعان کرد: وقتی که به‌صورت مداوم اقدامات حفاظتی در بناهای ارزشمند تاریخی انجام نشود، آن‌ها به‌تدریج خراب و ویران خواهند شد؛ درواقع عدم رسیدگی به بناهای تاریخی همانند بیماری سرطان است که درصورت عدم معالجه، فرد را از بین می‌برد.

پیمانکار مرمت آثار تاریخی در حوزه میراث فرهنگی اظهار کرد: گاهی اوقات عدم تعمیر یک ناودان و شیروانی و ورود باران به بنا، منجر به از بین رفتن تزئینات، ریزش بنا و درنهایت تخریب یک اثر تاریخی ارزشمند می‌شود؛ همانند آب انباری که در سال‌های گذشته فرو ریخت.

حجتی با بیان اینکه به هیچ عنوان دانشگاه‌های کشور آمادگی حفاظت از ابنیه تاریخی را ندارند، یادآور شد: اکثر اساتید دانشگاه به دنبال پُر کردن رزومه علمی و منفعت مالی خود هستند و این امر به‌ بزرگ‌ترین چالش و مشکل در محافل علمی و دانشگاهی تبدیل شده است.

وی عنوان کرد: از طرف دیگر دانشگاه‌ها غیر از طلب پول برای کارهای عملی و پژوهشی، اقدام دیگری انجام نمی‌دهند و درواقع با دلسوزی پیگیر حل مشکلات جامعه نیستند.

این کارشناس حوزه بناهای تاریخی با بیان اینکه استان همدان اساتید بسیار خوبی در حوزه مرمت آثار تاریخی در خارج از بدنه میراث فرهنگی دارد، ابراز کرد: درواقع در حوزه مرمت آثار تاریخی، نیازی به متخصصین خارج از استان نداریم.

حجتی با بیان اینکه عدم برنامه‌ریزی باعث شده است که در حوزه مرمت آثار تاریخی با چالش مواجه شویم، یادآور شد: تا زمانی که میراث فرهنگی قائل به ذات و رسالت خود نباشد، مشکلات و چالش‌هایی که در این حوزه وجود دارد، حل نخواهد شد.

وی افزود: مدیران میراث فرهنگی نباید از ارگان‌های دیگر انتخاب شوند و درواقع مدیر میراث فرهنگی باید دغدغه‌مند حوزه میراث،آثار تاریخی و صنایع دستی باشد.

با توجه به آنچه گفته شد، خانه‌ها و بناهای قدیمی از آن نظر ارزشمند هستند که میراث یک شهر، کشور و هویت و فرهنگ ما محسوب می‌شوند. این بناها صرف‌ نظر از جنبه تاریخی و فرهنگی که دارند، زیبایی بصری خاصی به شهرها می‌بخشند، اما رفته‌رفته باید با تماشای این ساختمان‌های منحصربه‌فرد خداحافظی کنیم؛ چراکه نه‌تنها روند تخریب این بناها متوقف نشده، بلکه در سال‌های اخیر شدت بیشتری هم پیدا کرده است.

برای مرمت اثر تاریخی باید متخصصی وجود داشته باشد تا مطالعه‌های فن‌شناسی را پیرامون مرمت اثر انجام دهد، مطالعه فن‌شناسی به معنای بررسی مواد، مصالح، روش و شیوه‌های ساخت است.

به گفته کارشناسان میراث فرهنگی، اگر هدف شهرداری و وزارت میراث فرهنگی حفظ اصالت بناهای تاریخی باشد، می‌توانند باهم همکاری داشته و مسائل را حل کنند.

البته در این میان جدای نبود متخصص با دانش کافی و سازوکارهای مناسب این اقدام، مشکلات دیگری هم وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، کمبود بودجه برای انجام این کار است. وقتی بودجه به اندازه کافی در اختیار اعضای تیم قرار نمی‌گیرد، قطعاً نمی‌توان تمام مراحل علمی مرمت آثار را به‌درستی و دقت طی کرد و همچنین در این شرایط امکان بهره‌گیری از دانش متخصصان این حوزه هم به حداقل می‌رسد. این درحالی است که با صرف بودجه مناسب و بهره‌گیری از راهنمایی درست کارشناسان مربوطه، می‌توان مانع بروز این اتفاقات شد.