هگمتانه؛ روایتگر تاریخ 3000 ساله ایران زمین

روز شنبه ششم مردادماه 1403 خبر ثبت جهانی «هگمتانه» در چهل‌وششمین کمیته میراث جهانی یونسکو منتشر شد؛ در بخش معرفی پرونده هگمتانه آمده است: هگمتانه یا اکباتان ویرانه‌های پایتخت مادها را تشکیل می‌دهد که بعدها پایتخت (تابستانی) هخامنشیان و اشکانیان نیز شد؛ حفاری‌های باستان شناسی تاکنون محدود بوده است، اما یک دیوار دفاعی عظیم از خشت‌های گلی و یک طرح شهری شطرنجی را شناسایی کرده است.

همدان زیرشاخه الوند در رشته کوه‌های زاگرس بوده و هگمتانه که تاریخ ناگسستنی بشری داشته با سه هزار سال سکونت در آن روی تپه‌ای درون شهر باستانی همدان قرار دارد. در هگمتانه شواهد نادری از تمدن مادها در قرن ششم و هفتم پیش از میلاد مشاهده شده است.

بر اساس اطلاعاتی که تاکنون از این پرونده منتشر شده است، این پرونده در ابتدا، تپه هگمتانه، بازار و بافت تاریخی همدان را دربرمی‌گرفت و با عنوان «منظر فرهنگی و تاریخی از هگمتانه تا همدان» مطرح شده بود که منظر تاریخی هگمتانه در شهر همدان مسیر «آرامگاه بوعلی تا آرامگاه باباطاهر» را شامل می‌شد و وسعتی در حدود 100 هکتار در نظر گرفته شده بود که شامل تپه هگمتانه، بازار، بافت و 140 اثر تاریخی بود، اما وقتی پرونده به «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» تغییر عنوان داد محتوا و مساحت آن نیز تغییر کرد و در نهایت در چهل‌وششمین اجلاس میراث جهانی یونسکو، «مرکز تاریخی همدان» از عنوان اصلی آن حذف شده و پرونده با عنوان «هگمتانه» در حالی که مرکز تاریخی همدان به‌عنوان حریم آن در نظر گرفته شده، در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد؛ مساحت هگمتانه در این پرونده 75 هکتار و منطقه حائل آن 287 هکتار ثبت شده است.

*شرط ثبت جهانی محوطه‌های تاریخی چیست؟

در کشور ما صدها بنا و محوطه تاریخی وجود دارد که امکان ثبت در فهرست جهانی یونسکو را دارند و اینکه تا پیش از این 27 بنا و محوطه تاریخی ثبت شده است، به این معنا نیست که بضاعت ما در همین است، بلکه این عدد مرتبط به پیگیری کشورها و نفوذ آن‌ها در مجامع جهانی بازمی‌گردد؛ در اجلاس قبلی یونسکو نیز 54 کاروانسرای ایرانی از 24 استان به‌صورت یک مجموعه در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد و شروط ثبت جهانی محوطه‌ها و بناهای تاریخی به شرح زیر است:

نشان‌دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد.

نشان‌دهنده تبادل ارزش‌های بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز باشد.

گواهی بی‌همتا یا دست‌کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.

نمونه‌ای برجسته در معماری یا فناوری که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد.

نمونه برجسته‌ای از تعامل بین انسان و محیط زیست یا نماینده یک فرهنگ باشد.

به‌طور مستقیم یا ملموس مرتبط با رویدادها یا سنت‌های زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد.

پدیده بی‌نظیر طبیعی با زمینه‌های استثنایی و زیباشناسی باشد.

نمونه برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمین‌شناسی باشد.

نمونه برجسته از فرایندهای زیست‌محیطی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه زمینی، اکوسیستم‌های ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوان‌ها باشد.

شامل زیستگاه‌های طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و حاوی گونه‌های در خطر باشد.

*ثبت جهانی ابنیه تاریخی چه مزیت‌هایی دارد؟

ثبت چنین بناهایی باعث می‌شود که بیشتر تحت مراقبت و حفاظت قرار بگیرند و از سمتی موجب بیشتر شناخته شدن آن‌ها در سطح جهانی می‌شود که در نهایت بر جذب گردشگران بین‌المللی تأثیرگذار است و حتی می‌توان حمایت‌های مالی بین‌المللی را از یونسکو جذب کرد.

شرایط فراوانی ازجمله منحصر به‌فرد بودن در معماری، اشاره به بنا در ادبیات و هنر، تأثیرگذار بودن در حوزه فرهنگی و اجتماعی مردم منطقه ازجمله عواملی است که در به ثبت رسیدن یک اثر تأثیرگذار است و به‌طور کلی روند به این صورت است که باید دفاع مطلوبی از پرونده‌ها انجام شود تا پس از رأی‌گیری آثار انتخاب شود و در این راستا بعضی اوقات به‌دلیل دفاع نکردن مطلوب، پرونده ثبت نشده است.

ثبت جهانی «هگمتانه» در چهل‌وششمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در هندوستان نقش بسزایی در انتقال ارزش‌های فرهنگی به جامعه جهانی خواهد داشت و بر این اساس این امر گامی برای محافظت مطلوب‌تر از این اثر فاخر است و بر جایگاه و نقش بی‌بدیل این سرزمین در غنابخشی و ساخت فرهنگی جامعه جهانی به‌واسطه ارزش‌های ایرانی اهتمام می‌ورزد و امید است در ادامه این مسیر نیز متولیان امر با اهتمام مورد نظر بسترهای معرفی بیشتر آثار این مرز و بوم به جهانیان را ایجاد کنند.