گندم محصول راهبردی است که بین 48 تا 50 درصد بخش کشاورزی کشور را به خود اختصاص داده و به نوعی اسکلت و چارچوب کشاورزی محسوب می‌شود.

دولت یازدهم در زمان روی کارآمدن در سال 92 با اعلام به‌موقع نرخ خرید تضمینی با قیمت مناسب سعی در ایجاد انگیزه در کشاورزان داشت به طوری که بعد از یک سال خودکفایی در تولید گندم را جشن گرفت، اما به تدریج از این اقدام کاسته شد به طوری که نه‌تنها قیمت خرید تضمینی گندم به‌موقع اعلام نمی‌شد بلکه قیمت مناسبی هم برای این محصول استراتژیک در نظر نمی‌گرفتند تا جایی که در اواخر دوره کاری دولت دوازدهم دیگر کشاورزان رغبتی برای فروش گندم به دولت نداشتند و این محصول را یا دامداران می‌خریدند یا دلالان و یا تجار خارجی.

برخی کارشناسان سیاست‌های دولت قبل را در بی‌انگیزه کردن کشاورزان ایرانی عامل مهمی در کاهش تولید و افزایش واردات گندم به کشور می‌دانند به طوری‌که دو سال پیش رقم واردات گندم به کشور زیر 50 میلیون دلار بود، اما اکنون میزان واردات برای سال جاری سه میلیارد دلار پیش‌بینی‌شده که رقم قابل توجهی است.

با وجود خشک‌سالی و محدودیت منابع آبی قیمت خرید تضمینی در آخرین سال دولت دوازدهم هفت هزار و 500 تومان تعیین شد در حالی که قیمت خرید در سال‌های گذشته به حدی کم بود که باعث شد کشاورزان ترجیح دهند که گندم را به جای دولت به دلالان با قیمت‌های بالاتر بفروشند این موازنه عرضه و تقاضا این محصول استراتژیک را به هم ریخت.

برای سال زراعی 90 - 89 نرخ خرید تضمینی گندم معمولی برای هر کیلوگرم 360 تومان و گندم دوروم 380 تومان، سال‌های 91 -90، این رقم برای گندم معمولی 395 تومان و گندم دوروم 415 تومان و در سال زراعی 92 - 91 نیز نرخ گندم معمولی 550 تومان و گندم دوروم 580 تومان تعیین شده بود.

دولت در سال زراعی 93 - 92، نرخ هر کیلوگرم گندم معمولی را یک‌هزار و 50 تومان و گندم دوروم یک‌هزار و 80 تومان، سال زراعی 94 - 93 نرخ گندم معمولی یک هزار و 155 تومان و گندم دوروم یک هزار و 180 تومان؛ سال زراعی 94 - 95 نرخ خرید تضمینی گندم معمولی، یک هزار و 270 تومان و گندم دوروم، یک هزار و 368 تومان، سال زراعی 95 - 96 گندم معمولی یک هزار و 300 و گندم دوروم یک هزار و 330 تومان، سال زراعی 96 - 97 گندم معمولی یک هزار و 400 تومان و گندم دوروم یک هزار و 440 تومان، سال زراعی 97 - 98 گندم معمولی یک هزار و 470 و دوروم یک هزار و 502 تومان و برای سال زراعی 98 - 99 گندم معمولی دو هزار و 700 تومان و دوروم دو هزار و 800 تومان، سال زراعی 1399-1400 قیمت گندم معمولی به چهار هزارتومان و گندم دوروم به چهار هزار و 200 تومان تعیین شد و در انتهای دولت این نرخ برای هر کیلوگرم گندم معمولی به هفت هزار و 500 تومان رساند.

بنابراین سال گذشته دولت قبل واردات انجام داد اما آنچه که دولت سیزدهم امسال ناچار به انجام آن است علاوه بر بار مالی مضاعف دولت قبل، واردات هشت میلیون تن گندم است.

  وضعیت بازار جهانی گندم در شرایط کرونایی

در سال جاری میلادی بازار جهانی گندم در وضعیت عجیبی قرار گرفت به واسطه خشک‌سالی و آثار منفی کرونا تولید گندم به‌عنوان مهم‌ترین غلات کاهش یافت و قیمت این محصول رکورد یک دهه اخیر را شکست و با تبدیل شدن مجدد ایران به واردکننده گندم، علاوه بر رشد شدید قیمت رقابت برای خرید گندم وارد فاز جدیدی شد.

سازمان جهانی خواربار کشاورزی ملل متحد، فائو گزارش کرد در اکتبر 2021 قیمت گندم به بالاترین نرخ طی 10 سال اخیر رسید و انتظار می‌رود این روند افزایشی ادامه داشته باشد زیرا افزایش تعرفه‌های گمرکی و مالیات بر صادرات تأثیر گذاشت.

  روسیه صادرکننده بزرگ گندم است

با توجه به کاهش تولید گندم در جهان، روسیه تبدیل به بازیگر اصلی این کالای اساسی در جهان شده کارشناسان این روند را در سال بعدی هم احتمال دادند زیرا روسیه سعی در تغییر قوانین مالیات بر صادرات دارد.

به دلیل همه‌گیری کرونا و کمبود نیروی کار برای برداشت محصولات تولید گندم در کشورهای تولیدکننده کاهش یافت و همچنین رشد قیمت حمل‌ونقل به دلیل بسته شدن مرزها و نگرانی در مورد کمبود مواد غذایی مانع از تجارت آزاد این محصول در دنیا شد.

بر اساس گزارش فائو در اکتبر 2021 قیمت هر تن گندم در دنیا 10 درصد نسبت به ماه قبل از آن رشد داشت و احتمال متفاوت بودن کیفیت محصول تقاضا شده با محصول دریافت شده یکی از مشکلات بود زیرا کشور متقاضی گندم درجه یک خریداری و پول را واریز می‌کرد اما گندم درجه دو یا درجه سه ارسال می‌شد.

از یک سو کاهش کیفیت محصولات کشاورزی و از سوی دیگر کاهش عرضه به بازار از عوامل اصلی این بحران است اما خریداران شکایت رسمی نمی‌کنند زیرا نگران هستند در شرایط کرونایی دسترسی به محصولات درجه دو و سه نیز امکان‌پذیر نباشد.

فائو؛ بزرگ‌ترین صادرکنندگان گندم در دنیا را کشورهای استرالیا، روسیه و امریکا دانست و تاکید کرد قیمت هر تن گندم استرالیایی در ماه اکتبر بالغ بر 47 دلار نسبت به ماه قبل رشد کرده در حالی که در ماه سپتامبر نرخ رشد ماهانه قیمت برابر هشت دلار بود در ماه اکتبر هر تن گندم استاندارد استرالیا با قیمت 318 دلار و قیمت هر تن گندم درجه یک 365 دلار رسید.

  بار مالی سه میلیارد دلاری واردات گندم

با لحاظ قیمت‌های جهانی گندم و بدون در نظر گرفتن نوسان‌های این بازار دولت باید برای خرید هشت میلیون تن گندم درجه یک (با نرخ 365 دلار به ازای هر تن) دو میلیارد و 920 میلیون دلار بپردازد و با در نظر گرفتن 318 دلاری هر تن گندم دولت باید دو میلیارد و 544 میلیون دلار برایان هزینه کند.

طبق آمارهای دولت گذشته، به طور میانگین 14 میلیون تن گندم در کشور تولید می‌شد که از این میزان بیش از هشت میلیون تن توسط دولت خرید تضمینی می‌شد حتی گفته می‌شد صادرات سه میلیون تن از این محصول فراهم شده است.

همچنین دولت قبل سیاست کاهش سطح زیر کشت گندم را به دلیل محدودیت منابع آبی کشور و صرفه‌جویی در مصرف آب در دستور کار قرار داد و توانست طی این سال‌ها سطح زیر کشت این محصول را از 6.2 میلیون هکتار به 6 میلیون هکتار یعنی حدود دو میلیون هکتار مزارع آبی و چهار میلیون هکتار مزارع دیم برساند.

طبق اعلام فائو، گندم یکی از مهم‌ترین غلات جهان به شمار می‌رود و ایران یکی از پرمصرف‌ترین کشورها در این محصول است و سرانه مصرف گندم کشور، 2.5 برابر کشورهای در حال توسعه و بیشتر از کشورهای توسعه‌یافته جهان است.

طبق آمار سال 1388، ایران با سرانه مصرف 194 کیلوگرم در سال به‌عنوان هفتمین مصرف‌کننده بزرگ گندم در سطح جهان شناخته شد.

اما دولت سیزدهم با وجود ادامه تحریم‌ها، برای خودکفایی در تولید محصول استراتژیک گندم و عدم وابستگی به کشورهای بیگانه تلاش دارد با رضایت تولیدکنندگان و ایجاد درآمدزایی و انگیزه، افزایش تولید این محصول استراتژیک را ادامه دهد.