با افزایش بی‌ثباتی‌ در غرب آسیا و تشدید رقابت کریدوری میان قدرت‌های منطقه‌ای، آینده ترانزیت ایران وارد مرحله‌ای حساس شده است؛ مرحله‌ای که می‌تواند ایران را به بازیگر اصلی تجارت اوراسیا تبدیل کند یا در صورت غفلت، جایگاه کشور را در زنجیره جهانی حمل‌ونقل تضعیف کند.
ایران از نظر جغرافیایی در نقطه‌ای قرار دارد که سه قاره را به یکدیگر متصل می‌کند و ظرفیت تبدیل شدن به شاهراه ترانزیتی منطقه را دارد.
مسیرهای بین‌المللی همچون کریدور شمال–جنوب و کریدور شرق–غرب در نقشه راهبردی تجارت جهانی جایگاه ویژه‌ای دارند و ایران به‌طور بالقوه می‌تواند هاب اصلی هر دو محور باشد. اما واقعیت صحنه میدانی نشان می‌دهد که این ظرفیت با چالش‌های امنیتی، سیاسی و زیرساختی جدی روبه‌رو است.
تحولات اخیر منطقه از جنگ‌های پراکنده در غرب آسیا تا تنش‌های مرزی در شرق و شمال، بر اعتماد فعالان اقتصادی و شرکت‌های لجستیکی اثر گذاشته و مسیر عبور کالا از ایران را در معرض ریسک‌های جدید قرار داده است.
ناامنی عراق، تحولات افغانستان، اختلافات پاکستان و طالبان و همچنین درگیری‌های فرامنطقه‌ای در یمن و دریای سرخ، شبکه حمل‌ونقل ایران را تحت تأثیر قرار داده‌اند و بعضا فرصت‌هایی را برای امنیت اقتصادی ایران مهیا کرده‌اند.
در کنار تهدیدهای امنیتی، تحریم‌های مالی و محدودیت‌های بیمه‌ای نیز هزینه حمل‌ونقل را افزایش داده و رقابت ایران با مسیرهای جایگزین را دشوارتر کرده است.
این شرایط به‌خصوص در کریدور شمال–جنوب و مسیر شرق–غرب که کشورهای رقیب مانند امارات، عربستان، ترکیه، آذربایجان و قزاقستان به‌صورت جدی در حال سرمایه‌گذاری هستند، اثر قابل‌توجهی بر جذب بار ترانزیتی گذاشته است.
با این حال، در دل بحران‌ها فرصت‌هایی نیز شکل گرفته است. اختلال در حمل‌ونقل دریایی در کانال سوئز، افزایش ریسک‌های امنیتی در دریای سرخ و محدودیت‌های ناشی از جنگ روسیه و اوکراین یا تنش‌های افغانستان و پاکستان، باعث شده بسیاری از کشورها به دنبال مسیرهای زمینی مطمئن‌تر باشند.
موقعیت ایران در مرکز اتصال شرق–غرب و شمال–جنوب می‌تواند این خلأ را پر کند، مشروط بر آنکه زیرساخت‌های داخلی و مدل حکمرانی ترانزیت تقویت شود و فرآیندهای ترانزیتی کشور به‌خصوص در مرزها، مطابق عرف بین‌المللی باشد.
کارشناسان معتقدند بخش مهمی از مشکلات ایران در ترانزیت، ریشه در داخل دارد. ضعف بهره‌وری در راه‌آهن، فرسودگی ناوگان، کمبود لکوموتیو، ناکارآمدی فرآیندهای گمرکی و نبود ترمینال‌های مدرن از جمله موانعی هستند که سرعت عبور کالا را کاهش می‌دهند.
برای مثال، زمان حرکت یک واگن باری در قزاقستان برای مسیر 3600 کیلومتری تنها پنج روز است، اما در مسیر بندرعباس تا سرخس با نصف طول این مسیر، گاهی تا سه هفته زمان نیاز است. این تفاوت فاحش، هزینه حمل را افزایش داده و جذابیت مسیر ایران را کاهش می‌دهد.
سناریوی آینده ترانزیت ایران وابسته به تصمیم‌های امروز است. در سناریوی مطلوب، تکمیل پروژه‌هایی چون راه‌آهن چابهار–زاهدان–سرخس، توسعه کریدور شرق–غرب، یکپارچه‌سازی مقررات گمرکی و فعال‌شدن دیپلماسی حمل‌ونقل، ایران را به هاب منطقه‌ای تبدیل می‌کند.
در سناریوی میانه، ایران تنها جایگاه فعلی خود را حفظ می‌کند اما همچنان درگیر خطرهای امنیتی و فشارهای خارجی خواهد بود. در سناریوی منفی، تشدید تحریم‌ها و تکمیل مسیرهای رقیب در کشورهای همسایه می‌تواند ایران را از بازار ترانزیت کنار بگذارد.
به گفته کریم نائینی، کارشناس حمل‌ونقل و ترانزیت، آینده ترانزیت ایران بیش از هر زمان دیگری به ایجاد نقشه‌راه ملی، اصلاح ساختارهای لجستیکی و همراه‌سازی بخش خصوصی وابسته است. اگر این فرصت تاریخی از دست برود، کشورهایی که امروز رقیب ایران هستند فردا جایگزین آن خواهند شد.