همه ما در کودکی خاطراتی از حضور در هیئت‌ها و مراسم‌های مذهبی داریم و بارها شاهد نوحه‌خوانی کودکانه در این مجالس بوده‌ایم؛ همچنین دیده‌ایم که برخی از کودکان با اشتیاقی وافر، از ابتدای محرم تمام بازار را زیر پا می‌گذارند تا بتوانند طبل و زنجیر تهیه کنند و در مراسم زنجیرزنی و طبل‌زنی روز عاشورا شرکت کنند. به این تصاویر دلگرم‌کننده بیفزایید حضور پُرشور کودکان و نوجوانان در مواکب خدمت‌رسانی به عزاداران حسینی را که گاه شوق آن‌ها به حدی می‌رسد که این عزاداران کوچک خودشان بانی یک هیئت یا موکب می‌شوند! البته تجلی‌گاه علاقه باطنی کودکان به معنویت و در سطح بالاتر دین، فقط به موضوع عزاداری برای حضرت اباعبدالله محدود نمی‌شود؛ بلکه اگر کمی دقت کنیم، می‌بینیم فرزندان ما از همان بدو کودکی نسبت به شعائر دینی مانند صدای اذان و یا اقامه نماز، واکنش مثبت دارند و فطرت الهی آن‌ها باعث می‌شود کشش عمیقی به مسائل دینی به‌ویژه محبت اهل بیت و در نقطه اوج آن عشق به حضرت سیدالشهدا داشته باشند. همین شور و عشق حسینی در قلب‌ها است که سبب می‌شود حتی کودکان هم زمانی که والدین برای شرکت در این مراسم‌ها آماده می‌شوند، ناخودآگاه با آن‌ها همراهی کنند.
درواقع منشأ این حجم از اشتیاق در کودکان به مناسک دینی، نخست فطرت خداجو و نیاز روحی آنان و پاسخگویی مناسب خانواده به این نیاز است؛ همان‌طور که گفتیم، علاقه به دین و معنویت، چشمه‌ای است که از درون کودک می‌جوشد و نکته مهم آن بوده که والدین چگونه این جوشش را هدایت و تقویت کنند؟ به‌ویژه وقتی در مراسم‌ مذهبی کودکان با آن‌ها همراهی می‌کنند. در مساجد و هیئت‌ها باید فضای مناسب حضور کودکان تمهید شود؟ ویژگی‌ها و اقتضائات حضور آن‌ها در این مجالس به رسمیت شناخته می‌شود تا شاهد دلبستگی و انس بیشترشان با چنین جمع‌هایی باشیم؟ چراکه این امر باعث دوستیابی و مشی براساس سبک زندگی مؤمنانه در طول حیات فرزندانمان می‌شود. برای اینکه الزامات حضور کودکان در مجامع مذهبی را بررسی کنیم، با دکتر وحید مطهری، روان‌شناس خانواده گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
یک روان‌شناس خانواده با اشاره به مؤلفه‌های تربیتی در کودکان، عنوان کرد: یکی از نکات تربیتی، تقویت نیاز‌های معنوی در کودکان است؛ فرزند درصورتی می‌تواند رشد متعادلی را طی کند که والدین به این نیاز توجه داشته باشند و عدم توجه به آن، باعث بروز مشکلاتی در آینده خواهد شد.
وحید مطهری افزود: این نیاز نه‌تنها در ماه‌های مذهبی مثل محرم و صفر، بلکه در طول عمر و به‌ویژه سال‌های اولیه زندگی کودک، باید به‌صورت کاملاً صحیح توسط خانواده‌ها تأمین شود.
این کارشناس روان‌شناسی با اشاره به مسائلی که آسیب‌هایی را به معنویت وارد می‌کند و باعث می‌شود کودک آن را به‌درستی دریافت نکند، عنوان کرد: در بسیاری از کشورهای غربی به‌دلیل نبود مذهب و پایبندی به دین، توجه چندانی به این نیاز نمی‌شود که سبب بروز آسیب در کودک می‌شود؛ اما در ایران این ظرفیت معنوی به جهت مذهبی که داریم، بالا است. بنابراین باید آن را درست به‌کار گیریم که دچار دین‌زدگی و عدم تمایل و گرایش به این نیاز در فرزند خود نشویم؛ بلکه وسیله‌ساز پیوند این معنویت باشیم.
وی با اشاره به موقعیت‌های مکانی و زمانی که در کشور ما برای تقویت این نیاز وجود دارد، خاطرنشان کرد: در دین اسلام اشاره شده که برخی زمان‌ها و مکان‌ها ویژه هستند و با قرار گرفتن در بعضی از فضا‌ها، سطح معنویت فرد افزایش می‌یابد؛ یکی از این فرصت‌های زمانی، ایام ماه‌های محرم و صفر است که کودک در این روزها با مشاهده کارهایی مثل سیاه‌پوش کردن شهر، شور و شوق حسینی بین مردم، برگزاری روضه‌ها و هیئت‌ها و با قرار گرفتن در این فضاها، می‌تواند روحیه معنوی را در خود پیدا کند.
مطهری با تأکید بر رعایت نکاتی که می‌توان به‌وسیله آن‌ها کودکان را در مسیر معنویت قرار داد، گفت: نخست باید فضای ایمنی را برای کودکان ایجاد کرد که در آن احساس ناامنی نکنند. برخی مسائل امنیت بچه را به خطر می‌اندازد که باعث می‌شود از آن محیط فاصله بگیرد؛ مانند بردن کودک به هیئتی که صدای صوت در آن به حدی بالا است که باعث کلافگی و نارضایتی فرزند ما می‌شود و درنهایت به امنیت او لطمه می‌زند و نمی‌تواند با فضای معنوی ارتباط درستی برقرار کند.
وی افزود: بهتر است کودک را به هیئت‌ها و مکان‌هایی ببریم که خلوت‌تر باشند؛ طوری که فضای رفت‌وآمد و بازی برای او مهیا باشد یا خوراکی‌هایی که فرزندمان دوست دارد را همراه خود به این مراسم‌ها ببریم. همین موارد جزئی است که باعث ثبت لحظات خوش در ذهن کودک شده و سبب می‌شود دفعات بعد با نشاط و رضایت کامل والدین را همراهی کند.
این کارشناس روان‌شناسی توصیه کرد: راحتی و حال خوب کودکان در این مراسم‌ها اولویت است و نباید والدین حال خوش معنوی خود را بر فرزندشان ترجیح بدهند و کودک را به تحمل شرایطی که مطلوبش نیست، مجبور کنند.
وی خاطرنشان کرد: یکی دیگر از مسائل مهم که والدین آن را رعایت نمی‌کنند، شرکت در مراسم‌های طولانی است که گاهی شاهد هستیم به اجبار یا تهدید فرزند را به بودن در این مجالس وادار می‌کنند؛ خانواده‌ها باید به حوصله و تحمل کودک نیز توجه داشته باشند. زمانی که درخواست رفتن به منزل را دارد، خواسته‌اش اجابت شود و منجر به ناراحتی و اعتراض مکرر آن جهت ترک مراسم نشود.
مطهری عنوان کرد: باید این ظرفیت در تمام والدین ایجاد شود و این نیاز به‌درستی در کودکانمان شکل بگیرد و از بروز آسیب جلوگیری شود؛ تا جایی که امکان‌پذیر است، با نیاز و خواسته کودک کنار بیایید تا شاهد رشد معنوی او باشید.
وی با اشاره به اینکه ظرفیت والدین باید افزایش یابد، ابراز کرد: ظرفیت و تحمل افرادی که در مجالس معنوی شرکت می‌کنند نیز باید در ارتباط با کودکان، بالا باشد؛ برخی به‌علت شلوغی و سروصدای کودکان دائماً درحال تذکر دادن به آن‌ها یا والدینشان هستند. اگر افرادی که در این مراسم‌ها شرکت می‌کنند، آگاهی و شناخت کافی از نحوه برخورد با کودکان را یاد بگیرند و یا بعضاً این شرایط را تحمل کنند و ظرفیت خود را بالا ببرند، شاهد اثرات معنوی بیشتری در خود خواهند شد تا اینکه دائماً درحال سرزنش یا تذکر باشند و حس بدی را به بچه‌ها انتقال بدهند.
این روان‌شناس با اشاره به سرگرم کردن کودکان با بازی‌های گوشی تلفن همراه و تبلت توسط والدین جهت توجه و استفاده خود از مراسم، افزود: باید والدین قبل از رفتن به این مراسم‌ها، آگاه‌سازی از فضا برای فرزند خود داشته باشند و موضوعات مذهبی را به کودک یاد بدهند و این نکات درنظر داشته باشند. با اینکه بازی کردن برای کودک طبیعی است، اما او نباید تمام وقت خود را به بازی کردن در گوشی موبایل سپری کند؛ درحقیقت هدف این است که بتواند با استفاده از فضای روضه، رشد معنوی را در خود تقویت کند.
مطهری توصیه کرد: اگر قرار است بچه در این فضا قرار بگیرد، بهتر است زمان حضور در هیئت کاهش یابد؛ برای مثال 15 یا 20 دقیقه باشد و به‌هیچ‌وجه در این زمان گوشی در اختیارش قرار نگیرد. باید به کودک از قبل خاطرنشان شود که نمی‌تواند از بازی موبایل استفاده کند تا بتواند از فضای هیئت بهره ببرد.
وی افزود: مادامی که خانواده‌ها زمان طولانی‌تری را در این مراسم‌ها به‌سر ببرند، برای آرام کردن و نگه داشتن کودک، از بازی‌های گوشی موبایل استفاده می‌کنند؛ درحقیقت سعی بر این است که امنیت و آرامش کودک در این مجالس در اولویت باشد! اما تمام این موارد باید توسط والدین مدیریت شود.
این مشاور روان‌شناسی با اشاره به مهد کودک‌هایی که در اکثر هیئت‌ها جهت نگهداری بچه‌ها در طول مراسم دایر شده‌اند، گفت: بهتر است کودکان تمام وقت در این مهد‌ها قرار نگیرند، بلکه 10 یا 15 دقیقه‌ای هم در کنار والدین باشند و روضه‌ها را بشنوند و با فرهنگ دینی آشنایی پیدا کنند. از طرفی کسانی که در این مهدها سعی دارند فضای کودکانه برای بچه‌ها ایجاد کنند، باید به این نکته نیز توجه کنند که برای آن‌ها برنامه‌هایی متناسب با ایام مذهبی داشته باشند و آنجا صرفاً فضایی جهت نگه داشتن آن‌ها نباشد.
وی در پایان صحبت‌هایش خاطرنشان کرد: اگر می‌خواهیم گرایش کودکانمان به رشد معنویت تقویت شود، بسیار مهم است زمانی که در این فضا‌ها قرار می‌گیرند، حس خوبی داشته باشند تا باعث ماندگاری و پایبندی آن‌ها در این مسیر و رشد معنوی می‌شود.
با توجه به نکاتی که گفته شد، هیئت‌ها و مکان‌های مذهبی ازجمله مساجد و حسینیه‌ها باید شرایط مطلوبی را برای کودکان به‌وجود آورند که حضور تؤام با رضایت خاطر کودکان و والدین، احساس شود. مهدهایی در این مکان‌ها دایر شود که برنامه‌های مذهبی، آموزشی و بازی‌های فکری و عملی در گروه‌های سنی مختلف داشته باشند تا کودکان در سنین بالاتر بتوانند در این فضا قرار بگیرند و از برنامه‌ها لذت ببرند و احساس بی‌انگیزگی در آن‌ها ایجاد نشود. همین‌طور بانیان مراسم تفاوتی در نوع پذیرایی بین کودکان و بزرگ‌سالان قائل شوند و از خوراکی‌هایی که باب میل کودکان است، برای پذیرایی از آن‌ها استفاده کنند تا شیرینی این رشد معنوی بیشتر احساس شود.
همچنین هیئت‌امنای مساجد سخنران‌ها و طلبه‌هایی را دعوت کنند که علاوه‌بر اقامه نماز و بیان احکام دینی، برای کودکان برنامه و حلقه‌های صالحین همراه با آموزش و بازی درنظر بگیرند که مساجد نه‌تنها محل عبادت باشند، بلکه تبدیل به پایگاه رشد معنوی کودکان نیز بشوند.