ریحانه خورشیدی با بیان اینکه ستاد توسعه فناوری نانو، قبل از تأسیس معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری تشکیل شده است، افزود: هدف­‌گذاری این ستاد، توسعه فناوری نانو بوده است تا ایران همگام با کشورهای پیشرو در این حوزه حرکت کند و با راه‌اندازی معاونت علمی، این ستاد در جمع یکی از ستادهای معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری قرار گرفت.
وی حوزه فناوری نانو را یکی از حوزه‌های به‌شدت بین‌‌رشته‌ای توصیف کرد و ادامه داد: سایز نانو، 10 به توان منفی 9 است و با کوچک شدن سایز مواد و رسیدن به اندازه نانو، مواد خواص متفاوتی را از خود نشان می‌دهند و این اهمیت فناوری نانو را برجسته کرده است.
رئیس گروه استاندارد و ارزیابی محصولات ستاد توسعه فناوری نانو خاطرنشان کرد: در استاندارد ایزو که ما هم کمیته متناظر با عنوان ISO/TC 229 داریم، به این اجماع رسیده‌اند که مقیاس نانو بین یک تا 100 نانومتر است؛ چراکه در این محدوده است که مواد ویژگی خاصی را از خود نشان می‌دهند. به‌عنوان نمونه، طلا به‌صورت بالک، یک ماده طلایی رنگ است و همین ماده اگر در مقیاس نانو (حدود 50 نانومتر) سنتز شود، کلوئید ارغوانی خواهد شد که دیگر رنگ طلایی ندارد و دارای خاصیت پلاسمونی است و می‌تواند به ویژه در کیت‌های تشخیصی به عنوان مارکر عمل کند.
خورشیدی با تأکید بر اینکه کل فناوری نانو بر این تأکید دارد که وقتی مواد به سایزهای ریزتر تبدیل می‌شوند، مواد خواص ویژه‌ای از خود نشان می‌دهند، افزود: به‌دلیل همین خواص است که سایز نانو مهم تلقی می‌شود.
وی اضافه کرد: طبق استاندارد ایزو 80004 ما یکسری پارامترها را برای بررسی محصولات مبتنی بر نانو استخراج کردیم. ستاد نانو به‌عنوان یک نهاد حمایتی گیت ورودی برای بررسی نانومقیاس بودن محصولات و اعطای گواهینامه نانومقیاس ایجاد کرده است. اگر محصولی بتواند از این گیت عبور کند، وارد فازهای حمایتی ستاد نانو خواهد شد.
نحوه بررسی و ارزیابی محصولات نانو
وی به بیان نحوه ارزیابی محصولات مبتنی بر نانوفناوری اشاره کرد و یادآور شد: شرکتی که درخواست خود را در سامانه ستاد نانو ثبت می‌کند، یکسری داده‌های اولیه از محصول را بارگذاری می‌کند، ما این محصولات را بر اساس سه پارامتر «مقیاس یک تا 100 نانومتر»، «خواص محصول» و «تکرار پذیر بودن فرایند تولید» مورد بررسی قرار می‌دهیم. ضمن آنکه بازدیدی از خط تولید شرکت نیز داریم.
رئیس گروه استاندارد و ارزیابی محصولات ستاد توسعه فناوری نانو این بازدید را با هدف حصول اطمینان از تولید محصول و کنترل آن توسط شرکت ارائه‌دهنده دانست و افزود: ما در انتهای این بازدید، نمونه‌ای از محصول تولیدشده را دریافت می‌کنیم. ولی هرگز وارد جزئیات فرایند تولید و پارامترهای محرمانه از قبیل «دما»، «دور میکسر» و غیره نمی‌شویم.
خورشیدی با تأکید بر اینکه به‌شدت محرمانگی محصولات تولیدشده از سوی این ستاد رعایت می‌شود، ادامه داد: از این رو کارشناسان ما در این بازدیدها هرگز اطلاعات اضافه را یادداشت نمی‌کنند، علاوه بر آنکه ترجیح ما این است که تست نمونه دریافت شده در همان آزمایشگاهی انجام شود که شرکت متقاضی تست‌های مورد نظر خود را در آن اجرایی کرده است تا از این طریق خطاهای ناشی از عدم کالیبراسیون و یا خطای اپراتور پوشش داده شود.
وی اضافه کرد: ما بعد از آنکه داده‌های لازم را دریافت کردیم، به کمیته تخصصی ارجاع می‌دهیم تا دیتاهای به‌دست آمده را در کنار هم قرار دهیم و با یک تلرانس قابل قبولی این داده‌ها باید با هم منطبق باشند و بر اساس نتایج به‌دست آمده می‌توانیم نتیجه بگیریم که تولید به‌صورت مهندسی و نسبتا تکرار پذیر در حال انجام است.
صدور دو نوع تأییدیه برای محصولات نانویی
وی با بیان اینکه از این طریق تأییدیه‌ها صادر می‌شود، گفت: تأییدیه‌های صادر شده در دو نوع است یا تأییدیه «آزمایشی» است (شرکت محصول خود را در مقیاس آزمایشگاهی تولید کرده) که در این صورت در نامه صادر شده اعلام می‌شود که در بازه زمانی یک‌ساله این تدییدیه اعتبار دارد. این گواهینامه صرفاً برای بهره‌مندی شرکت از خدمات حمایتی خواهد بود. نوع دوم گواهینامه‌های ستاد نانو «نانومقیاس» است. این گواهینامه با اعتبار یک‌ساله به شرکت‌هایی داده می‌شود که محصول آن‌ها در اسکیل پایلوت و یا نیمه‌صنعتی است.
این مقام مسئول حوزه محصولات نانو را متنوع دانست و گفت: ستاد نانو خود را موظف کرده که همه حوزه‌ها را مورد بررسی قرار دهد؛ از این رو ما در ارزیابی محصولات هم یک داروی نانویی ضد سرطان و هم یک بتن سبک را مورد بررسی قرار می‌دهیم. از این رو به‌شدت نیازمند این هستیم که به روش‌های مشخصه‌یابی مواد، استانداردخوانی و پتنت خوانی آشنا باشیم.
به گفته خورشیدی، هرکدام از تأییدیه‌های آزمایشی که بعد از یک سال از اعتبار ساقط می‌شود، شرکت‌ها درخواست خود را برای تمدید برای ما ارسال می‌کنند و ما به مدت چند سال متمادی، اعتبارنامه یک‌ساله آزمایشی را صادر می‌کنیم تا شرکت‌­های کوچک مسیر تجاری‌سازی را طی کنند. برای گواهینامه‌های نانومقیاس نیز اگر دوره اعتبار آن به پایان رسید، برای تمدید مجدد ما بعد از آنکه به روش‌هایی دریافتیم که محصول همچنان در بازار وجود دارد و نانو هست، سه‌ساله تمدید خواهد شد.
وی تأکید کرد: هر شرکتی که اقدام به تمدید گواهینامه نانومقیاس خود نکرده باشد و یا پاسخ درخواست‌های ما را در این زمینه ندهد، بعد از حدود یک سال، آن محصول از فهرست خارج خواهد شد. بر این اساس آماری که ما از طریق سایت نانو در خصوص تعداد محصولات مبتنی بر نانو منتشر می‌کنیم، صرفاً محصولاتی است که تأییدیه نانومقیاس و یا در پایلوت و یا مقیاس نیمه‌صنعتی تولید دارند و آمار مربوط به تولید محصولات مبتنی بر نانو در مقیاس آزمایشگاهی در سایت بارگذاری نمی‌شود.
عدم صدور تأییدیه نانو فناوری به معنای رد فناوری نیست
وی در پاسخ به این سؤال که در چنین شرایطی اگر محصولی موفق به دریافت تأییدیه‌های الزامی نشد، آیا به معنای رد آن فناوری است، گفت: این عدم صدور تأییدیه‌ها به معنای رد آن فناوری نیست. تمرکز ما بر روی سایز مواد و خواص مواد بر اساس سایز است. خیلی از شرکت‌ها جزئی که استفاده کرده‌اند، در مقیاس میکرومتری است؛ از این رو این محصول هرچند مبتنی بر نانو نیست، ولی پایه فناوری دارد و بسیار کارآمد است. ولی ما در این زمینه با چالش دیگری نیز مواجه هستیم.
این محقق حوزه نانو افزود: اگر شرکتی نتواند تأییدیه‌های لازم را برای محصولات خود دریافت کند، ادامه مسیر برای آن‌ها دشوار می‌شود و به همین دلیل است که وقتی شرکتی به ما مراجعه می‌کند، ما راه را بر آن‌ها نمی‌بندیم و در انتهای نامه‌ای که برای آن‌ها صادر می‌کنیم، اعلام می‌شود «لازم به ذکر است که در صورت رفع موارد مذکور، پرونده مجددا در جریان بررسی قرار می‌گیرد» و این روند موجب شده است که بسیاری از آن‌ها در این رفت و آمدها در نهایت به تولید می‌رسند.
خورشیدی با بیان اینکه از سال 86 که محصولات مبتنی بر نانو در کشور تولید شده‌اند، اظهار کرد: از سوی دیگر یکسری از محصولات نانویی مانند داروها، نیاز به مجوزهای الزامی دارند که متولی رسمی ارزیابی دارو در کشور سازمان غذا و دارو است و یا محصولات مرتبط با حوزه دامپزشکی است که سازمان دامپزشکی متولی رسمی صدور مجوزها هستند و در ستاد نانو بر اساس توافقی که با این نهادها داشتیم، صرفاً نانویی بودن محصول را مورد ارزیابی قرار می‌دهیم و در صورت نیاز، غلظت نانو مواد به کار رفته را نیز مورد بررسی قرار می‌دهیم، ولی وارد جزئیات دیگر آن محصول نمی‌شویم، چون باید در حوزه‌های تخصصی ارزیابی شوند و ارزیابی خواص و ملاحظات ایمنی و بهداشتی به نهادهای متولی واگذار می‌­شود.
وی خاطرنشان کرد: بر این اساس ما تأییدیه‌ای که برای اینگونه محصولات صادر می‌کنیم، صرفاً نامه‌ای برای نانویی بودن محصول است، نه برای خود محصول و این نامه به نهاد مربوط ارسال می‌شود و نه به شرکت.
وی با بیان اینکه این تعاملات بیشتر با حوزه‌های کشاورزی، دام و طیور، دارو و غذایی برقرار است، یادآور شد: اگر این نهادها بعد از ارزیابی‌های خود به شرکت تولیدکننده، تأییدیه ارائه دادند، شرکت آن پروانه‌ای که از نهاد مربوط دریافت کرده است را به ما ارائه می‌دهد و بر اساس مدت تأیید پروانه، ما هم به همان میزان گواهینامه نانومقیاس صادر می‌کنیم.