عزاداری به سبک و سیاق ایلامیها
کارشناس ثبت میراث ناملموس استان ایلام درباره پیشینه این آیین گفت: «چَمَر» نوعی مراسم ویژۀ سنتی و آیین عزاداری محلی است که به نوعی همچون تعزیه است. بر اساس شواهد و اسناد تاریخی این آیین عزاداری قدمت طولانی دارد و گفته میشود که با اساطیر آغاز دوره نوسنگی ارتباط دارد، اما در دوران گذشته، یعنی زمان اسکندریه این مراسم را بعد از برداشت گندم، یعنی زمان خشک شدن گیاهان انجام میدادند.
سجاد نظری این کارشناس ثبت درباره نحوه برگزاری «مراسم چَمَر» توضیح داد: مراسم چمر یک تا سه هفته بعد از مرگ یک شخص انجام میشد و دلیل این تأخیر این بود که صاحبعزا پیکهایی را به مناطق اطراف میفرستاد تا از تیر و طایفههایی که با آنان ارتباط دارند برای شرکت در این مراسم دعوت کنند. برای اجرای مراسم چمر چند گروه از زنان و مردان، مویهخوان، نوازندگان ساز و دهل و شاعران محلی یا بِهایشها (بهترگوها یا روکرها) تشکیل میشود، که هرکدام بهطور منظم و در جایگاه مخصوص خود قرار میگیرند. سپس در روز موعود با بالا آمدن آفتاب و به نوا درآمدن سُرنا و دهل در میدان چمرگاه، بستگان و اقوام صاحبعزا دور هم جمع شده و در دو صف جداگانه زن و مرد روی خطی دایرهوار در چمرگاه صف میبندند.
**عزاداری به سبک و سیاق ایلامیها
وی ادامه داد: ابتدا مردان، صف بسته و علمهایی را در قسمتهای مختلف صف جای میدهند. سپس زنان در انتهای صفِ مردان صف بسته و پارچهای سیاه را جلو خود میگیرند و سپس «روکرها» در چند دسته چهار تا 6 نفری به همراه نوازندگان موسیقی که دهل و سرنا مینوازند، به سرودن شعرهای فیالبداهه در ستایش متوفی میپردازند که این نوا با آهنگی خاص و بسیار غمانگیز خوانده میشود. آنها ضمن خواندن همزمان شعر به همراه نوازندگان دهل و سرنا و بهآرامی حول میدانی دایره شکل که مردان و زنان مهمان آن را احاطه کردهاند به حرکت درمیآیند.
او افزود: در وسط میدان با تیرهای چوبی کوتاه سکویی ایجاد میکنند که به «کُتَل» (kotal) معروف است که لباس و تفنگ و عکس متوفی را روی آن نصب میکنند. اگر متوفی اسب داشته باشد، آن را نیز با پارچه تزئین میکنند و تفنگ صاحبش را روی زین آن قرار میدهند.
این کارشناس ثبت ادامه مراسم را اینگونه روایت کرد: زنان جدا از مردان و در گوشهای از میدان صف میبندند و عدهای از زنان که به «مورآرها» معروفند و صدای رسا و دلانگیزی دارند، به دور کُتَل حلقه زده و بهصورت جمعی یا انفرادی اشعاری غمانگیز در ستایش متوفی میخوانند. در ادامه مراسم و در نزدیکی ظهر از مهمانها برای صرف ناهار در سیاهچادرهایی که از قبل در یک یا دو ردیف برپا شدهاند، دعوت میکنند. پیش از غروب آفتاب نیز مردان و زنان دور علم و کُتلها جمع میشوند و پس از شیون بسیار پیرمردان قوم، کُتل خاص متوفی را باز میکنند و مراسم به پایان میرسد. اگر «مراسم چمر» چند روز ادامه داشته باشد، هر غروب مهمانها به خانه خود بازمیگردند، اما در آخرین روز به مهمانها شام میدهند که به این شام «شاوشیم» یا «شاوشین» میگویند.
نظری همچنین گفت: این مراسم در گذشته برای بزرگان قوم یا عزاداری امام حسین (ع) برگزار میشد، اما امروز جنبه رسمی پیدا کرده و در همه جای ایلام برگزار میشود. حتی چند سال قبل پس از شهادت حاج قاسم سلیمانی، «مراسم چمر» برای ایشان برگزار شد. همچنین این آیین سال 1390 و به شماره 31 در فهرست آثار ناملموس کشور ثبت شده است.