استان همدان با داشتن شرایط اقلیمی مناسب و خاک غنی، یکی از قطب‌های مهم کشاورزی کشور به‌شمار می‌رود و محصولاتی مانند سیب‌ زمینی، گردو، انگور و سیر از محصولات شاخص آن هستند؛ بااین‌حال توسعه صنایع تبدیلی و فرآوری محصولات کشاورزی در این استان به شکل کامل و پایدار صورت نگرفته است. نبود زنجیره‌های تکمیل‌شده ارزش‌افزوده باعث شده بسیاری از محصولات به‌صورت خام به بازار عرضه شوند، ارزش اقتصادی آن‌ها کاهش یابد و بخشی از سود بالقوه نصیب کشاورزان و فعالان اقتصادی نشود.
این وضعیت نه‌تنها مانع افزایش درآمد کشاورزان شده، بلکه میزان ضایعات محصولات کشاورزی را نیز افزایش می‌دهد و فرصت‌های صادراتی استان را محدود می‌کند. کارشناسان اقتصادی و فعالان بخش کشاورزی معتقدند که شکل‌گیری صنایع تبدیلی، ایجاد زیرساخت‌های لازم و حمایت‌های هدفمند می‌تواند نقش مهمی در افزایش سودآوری، کاهش ضایعات، تقویت صادرات و ایجاد اشتغال در استان ایفا کند.
در این راستا دکتر حامد نجفی علمدارلو، دانشیار اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس در گفت‌وگو با ما وضعیت فعلی صنایع تبدیلی در همدان را بررسی و نکات کلیدی برای توسعه پایدار این بخش را تشریح کرده است.
آنچه می‌خوانید، مشروح این گفت‌وگو است:
دانشیار اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس در ابتدای سخنان خود گفت: اگر زنجیره ارزش هر محصول را از نقطه تولید تا مصرف درنظر بگیریم، هرچه به سمت مراحل تکمیلی‌تر این زنجیره حرکت کنیم، ارزش‌افزوده بیشتری ایجاد می‌شود؛ برای مثال به‌جای فروش سیب‌ زمینی به‌صورت خام، اگر آن را به چیپس، پوره یا سایر محصولات فرآوری‌شده تبدیل کنیم، قیمت نهایی برای مصرف‌کننده بیشتر می‌شود و سود بالاتری نصیب کشاورز و فعالان زنجیره می‌شود.
حامد نجفی علمدارلو افزود: صنایع تبدیلی تکمیلی نقش کلیدی در افزایش سودآوری زنجیره‌های کشاورزی دارند و تا این صنایع شکل نگیرند، توسعه و بهبود کارآیی زنجیره‌های تولید ممکن نیست. این صنایع شامل کارخانه‌های فرآوری مواد غذایی، سردخانه‌ها، انبارها و اصلاح سیستم‌های بازاریابی هستند.
این کارشناس حوزه کشاورزی ادامه داد: نبود این زیرساخت‌ها باعث می‌شود حتی محصولات مزیت‌دار استان مثل گردو، سیب‌ زمینی و انگور نتوانند به حداکثر ارزش خود برسند و کشاورزان از سود بالقوه خود محروم بمانند.
نجفی سپس درباره موانع شکل‌گیری صنایع تبدیلی در همدان تصریح کرد: یکی از مشکلات اصلی، جذب نکردن سرمایه‌گذاری و دلایل آن شامل محدودیت منابع دولت و اشکالات نهادی است؛ در سال‌های اخیر وزارت جهاد کشاورزی فاقد سیاست مشخص و استراتژی راهبردی برای توسعه صنایع تبدیلی بوده است و این موضوع باعث شده که انگیزه سرمایه‌گذاران کاهش یابد.
وی خاطرنشان کرد: سرمایه‌گذاران برای ورود به این حوزه به زیرساخت‌های ابتدایی نیاز دارند؛ مثل تأمین زمین، برق، آب و حمایت‌های بانکی. در بسیاری از موارد این امکانات به‌درستی فراهم نمی‌شوند یا نیازمند اقدامات فراقانونی هستند که برخی سرمایه‌گذاران را از ورود به استان منصرف می‌کند.
دانشیار اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس گفت: بخش‌های مرتبط با صنایع تبدیلی تکمیلی نسبت به بخش‌های تولیدی خطر کمتری دارند، زیرا می‌توان محیط تولید را کنترل کرد و نیاز مالی و اقتصادی آن‌ها مشخص است. این بخش‌ها برای سرمایه‌گذاران امن‌تر و جذاب‌تر هستند؛ به‌طور مثال احداث کارخانه‌های فرآوری چیپس سیب‌ زمینی، تولید کنسروها یا بسته‌بندی محصولات باغی به‌دلیل کنترل فرآیند و کاهش خطر، گزینه‌های مناسب‌تری هستند.
نجفی علمدارلو افزود: آنچه نیاز این حوزه است، تأمین انرژی، زمین و هماهنگی بین نهادهای اجرایی است که باید به شکل عملیاتی و میدانی انجام شود تا سرمایه‌گذاری واقعی و مؤثر شکل بگیرد.
تأثیر صنایع تبدیلی بر ضایعات و درآمد کشاورزان
این کارشناس حوزه کشاورزی صنایع تبدیلی تکمیلی را یکی از عوامل مهم در کاهش ضایعات محصولات کشاورزی دانست و متذکر شد: اگر سیب‌ زمینی یا گردو در اوج تولید وارد بازار شوند، عرضه زیاد باعث کاهش قیمت و افزایش ضایعات می‌شود؛ اما اگر امکان انبارداری و عرضه تدریجی وجود داشته باشد، قیمت‌ها متعادل می‌شود و سود کشاورزان افزایش می‌یابد.
نجفی علمدارلو اضافه کرد: کنترل کیفیت محصول از طریق سردخانه و استانداردهای دمایی نه‌تنها ضایعات را کاهش می‌دهد، بلکه امکان عرضه محصولات با کیفیت به بازارهای صادراتی را فراهم می‌کند؛ درنتیجه تقاضای خارجی برای محصولات استان همدان افزایش می‌یابد و صادرات ارتقا پیدا می‌کند.
وی اظهار کرد: بازاریابی مناسب محصولات و اطلاع‌رسانی به بازار، عامل دیگری است که سرمایه‌گذاران را مطمئن می‌کند که سودآوری وجود دارد؛ بدون یک برنامه بازاریابی و حمایت‌های دولتی، حتی سرمایه‌گذارانی که منابع مالی دارند، خطر سرمایه‌گذاری در این بخش را نمی‌پذیرند.
دانشیار اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس افزود: ثبات در سیاست‌گذاری نیز اهمیت زیادی دارد؛ تغییر مداوم تعرفه‌ها همچون تعرفه‌های واردات و سیاست‌های حمایتی، باعث کاهش انگیزه سرمایه‌گذاری می‌شود؛ وقتی سرمایه‌گذار بداند که سیاست‌ها پایدار و قابل پیش‌بینی هستند، تمایل بیشتری به ورود به ایجاد صنایع تبدیلی پیدا می‌کند.
نجفی علمدارلو در پایان سخنانش درباره اقدامات فوری برای توسعه پایدار صنایع تبدیلی در همدان گفت: نخستین گام، هماهنگی بین نهادهای اجرایی است؛ کشاورزی، صنعت و معدن و استانداری باید یک استراتژی مشخص و یکپارچه داشته باشند؛ در برخی استان‌ها حتی مجوزهای آماده صادر می‌شوند تا سرمایه‌گذار بدون تأخیر وارد کار شود.
وی افزود: دوم، ایجاد سازوکارهای بازاریابی مناسب محصولات برای اطمینان از سودآوری سرمایه‌گذاران بوده که ضروری است و مسئله سوم اینکه ثبات در سیاست‌گذاری اهمیت زیادی دارد؛ تغییر مداوم تعرفه‌ها یا سیاست‌ها انگیزه سرمایه‌گذاری را کاهش می‌دهد. با اجرای این سه اقدام، می‌توان زمینه سرمایه‌گذاری و توسعه پایدار صنایع تبدیلی در استان همدان را فراهم کرد و ارزش‌افزوده محصولات کشاورزی را به حداکثر رساند.
دانشیار اقتصاد کشاورزی دانشگاه تربیت مدرس گفت: اگر این زیرساخت‌ها فراهم شود، علاوه‌بر افزایش درآمد کشاورزان، امکان کاهش ضایعات و توسعه صادرات نیز به شکل چشمگیری افزایش خواهد یافت و همدان می‌تواند به‌عنوان یک قطب صنایع تبدیلی کشاورزی مطرح شود.
سرمایه‌گذاری هدفمند، ضایعات کمتر و صادرات بیشتر؛ راهبرد صنایع تبدیلی همدان
در پایان با توجه به گفته‌های دکتر نجفی علمدارلو، می‌توان نتیجه گرفت که صنایع تبدیلی، حلقه‌ای کلیدی در زنجیره ارزش محصولات کشاورزی همدان بوده و توسعه آن‌‌ها نه‌تنها به افزایش درآمد کشاورزان کمک می‌کند، بلکه می‌تواند میزان ضایعات را کاهش داده و امکان صادرات باکیفیت را فراهم کند. تجربه استان‌های موفق نشان می‌دهد که هماهنگی بین نهادهای اجرایی، ایجاد زیرساخت‌های مناسب، حمایت‌های دولتی و ثبات در سیاست‌گذاری، از مهم‌ترین عوامل جذب سرمایه‌گذاری و ارتقای بهره‌وری در این حوزه هستند.
به نظر می‌رسد برای همدان، اولویت فوری باید در ایجاد یک برنامه راهبردی یکپارچه و عملیاتی برای صنایع تبدیلی باشد که شامل مجوزهای آماده، زیرساخت‌های انرژی، زمین، آب و حمایت‌های بانکی می‌شود؛ همچنین، توسعه سازوکارهای بازاریابی و تضمین ثبات سیاست‌ها می‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاران را افزایش دهد و زمینه رشد پایدار بخش کشاورزی و فرآوری محصولات را فراهم کند.
درنهایت، با سرمایه‌گذاری هدفمند و مدیریت هوشمندانه زنجیره‌های ارزش، همدان می‌تواند علاوه‌بر حفظ جایگاه خود به‌عنوان یکی از قطب‌های کشاورزی کشور، به مرکز تولید و فرآوری محصولات با ارزش‌افزوده بالا و فرصت‌های صادراتی گسترده تبدیل شود. اما اگر این اقدامات به‌سرعت انجام نشود و هماهنگی بین نهادها و توسعه زیرساخت‌ها فراهم نیاید، پایداری کشاورزی استان همدان در معرض خطر قرار خواهد گرفت و فرصت‌های ارزش‌آفرین از دست خواهد رفت.

سمیرا گمار