گردوی تویسرکان، به‌عنوان یکی از محصولات شاخص و باکیفیت ایران، نه‌تنها نماد کشاورزی سنتی و میراث ماندگار منطقه است، بلکه سهم بزرگی در اقتصاد محلی و ایجاد اشتغال دارد. این محصول با ثبت ملی و پیگیری‌های بین‌المللی برای دریافت گواهی جهانی از فائو، جایگاه ویژه‌ای در بازار داخلی و خارجی یافته و به‌تدریج به یکی از نمادهای صادراتی کشور تبدیل می‌شود.

با این حال، تولید گردو در تویسرکان با چالش‌های جدی مواجه است. تغییرات اقلیمی، کاهش نزولات جوی، مدیریت سنتی باغ‌ها، استرس آبی در درختان و آسیب‌های ناشی از آفات و بیماری‌ها، نگرانی‌های کشاورزان و کارشناسان را افزایش داده است. علاوه بر این، نبود یک بازار متشکل و سازمان‌یافته برای گردو، محدودیت‌های صادراتی و هزینه بالای تولید سنتی، مسیر توسعه این محصول را پیچیده‌تر کرده است.

در این گزارش، به بررسی وضعیت تولید، بازار، چالش‌ها و راهکارهای علمی و اقتصادی گردوی تویسرکان پرداخته می‌شود. برای این منظور، با عبدالله قمری، رئیس اتاق بازرگانی تویسرکان و دکتر محمد خانجانی، گیاه‌پزشک و استاد دانشگاه بوعلی‌سینا گفت‌وگویی کردیم تا تصویری جامع از وضعیت کنونی، اقدامات اصلاحی و چشم‌انداز آینده این محصول ارزشمند ارائه شود.

آنچه در ادامه می‌خوانید ماحصل این گفت‌وگوها است؛

هزینه بالای تولید سنتی مانع رقابت با گردوهای تجاری کشورهای دیگر و صادرات گسترده است

رئیس اتاق بازرگانی تویسرکان در آغاز سخنان خود به ظرفیت تولید گردوی این شهرستان اشاره و اظهار کرد: میزان برداشت سالانه گردو در تویسرکان حدود 20 هزار تن برآورد می‌شود.

عبدالله قمری در ادامه درباره دغدغه‌های کشاورزان گفت: در سال‌های گذشته، موضوع نوسانات قیمتی و دشواری دسترسی به محصول (تکانه بازار)، بزرگترین دغدغه مردم بود، اما طی دو سال اخیر، کاهش نزولات جوی و عدم توانایی در آبیاری لازم باغ‌ها، به مشکلات اصلی افزوده شده، در نتیجه این شرایط، برخی از باغ‌ها خشک شده‌اند و بحران آب هنوز دغدغه اصلی ما است.

وی در مورد تهدیدات دیگر، خاطرنشان کرد: سرمازدگی و آفات دیگر مانند گذشته تهدید جدی برای باغ‌های گردو محسوب نمی‌شوند، اما وقتی درختان آب کافی دریافت نکنند، ضعیف شده و به‌طور طبیعی میزبان آفات و بیماری‌ها می‌شوند.

رئیس اتاق بازرگانی تویسرکان در پاسخ به پرسشی درباره آمار آفت‌زدگی درختان گفت: متأسفانه آماری در این زمینه نداریم، اما واقعیت این است که باغ‌هایی که آب کافی دریافت نمی‌کنند، بیشتر در معرض آسیب هستند.

قمری در خصوص بازار گردو، توضیح داد: بازار داخلی ما وضعیت خوبی دارد و روند بازار خارجی نیز رو به رشد. سرکان به‌دلیل کیفیت گردوی خود، در سطح جهانی شناخته شده و به‌زودی گواهی ثبت جهانی از سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) در ایتالیا را دریافت خواهیم کرد.

وی با این حال تأکید کرد که بازار گردو هنوز متشکل و منسجم نیست و افزود: چندین سال است که برای تأسیس نخستین بازار تخصصی گردو در ایران و حتی در سطح جهانی تلاش می‌کنیم، اما متأسفانه این هدف مهم هنوز محقق نشده است.

این مقام مسئول درباره صادرات گردو تصریح کرد: صادرات عمده نداریم، زیرا گردوی تولیدی تویسرکان به‌دلیل روش برداشت سنتی و هزینه بالای تولید، نمی‌تواند با گردوهای تجاری کشورهای دیگر مثل چین و شیلی رقابت کند. عمده صادرات ما به شکل محدود و شخصی (صادرات چمدانی) انجام می‌شود. افرادی که به‌دنبال کیفیت هستند، به‌صورت شخصی مغز گردو یا گردو درخواست می‌کنند و ارسال می‌شود.

قمری در ادامه در پاسخ به پرسشی درباره عوامل محدودکننده صادرات گفت: هزینه تمام‌شده گردوی تولیدی ما بالا است، زیرا همه مراحل برداشت، بیل زدن، شست‌وشو و آماده‌سازی کاملاً سنتی انجام می‌شود. در حالی که در کشورهای دیگر، برداشت مکانیزه بوده و از ارقام تجاری استفاده می‌شود، عملکرد در واحد هکتار بالاتر است و محصول یکدست و استاندارد دارند.

وی سپس درباره اقدامات علمی و اصلاحی برای افزایش بهره‌وری و کیفیت محصول اظهار کرد: ما نخستین مرکز تولید نهال و پیوندک گردو در ایران و خاورمیانه هستیم. این مرکز چند سالی است که فعالیت می‌کند و توانسته کشور را به خودکفایی برساند. همچنین با همکاری جهاد کشاورزی، برنامه تغییر تاج درختان به ارقام تجاری مناسب در حال انجام و تأثیر آن در افزایش عملکرد کاملاً مشهود است.

رئیس اتاق بازرگانی تویسرکان افزود: تجربیات میدانی نشان داده باغدارانی که نسبت به اصلاح تاج درختان و به‌روزرسانی ساختار باغ‌های خود اقدام کرده‌اند، به‌طور قابل ملاحظه‌ای برداشت بیشتری داشته‌اند؛ تغییری که خود کشاورزان نیز به‌وضوح آن را لمس نموده‌اند.

قمری درخصوص نقش انجمن گردو، توضیح داد: انجمن گردو با هدف ارتقای دانش تولیدکنندگان و شناسایی بازارهای جدید، کلاس‌های آموزشی برای باغداران برگزار می‌کند. هدف اصلی، تشویق کشاورزان به استفاده از ارقام اصلاح‌شده، تغییر تاج درختان و افزایش کیفیت و عملکرد محصول است.

وی به تلاش‌های بین‌المللی در حوزه گردو اشاره کرد و گفت: گردوی تویسرکان در سال 1396 رسماً در سازمان جهانی مالکیت معنوی (WIPO) به ثبت رسید. از دو سال پیش نیز پیگیری‌های جدی برای دریافت گواهی ثبت جهانی از سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) آغاز شد. طرح پیشنهادی (پروپوزال) ارسال و تأیید شد، به امید خدا به‌زودی و به نمایندگی از مردم منطقه، گواهی ثبت جهانی گردوی تویسرکان را دریافت خواهیم کرد.

رئیس اتاق بازرگانی تویسرکان به اهمیت حمایت‌های دولت و سازمان‌های مرتبط اشاره کرد و متذکر شد: انتظار داریم که جهاد کشاورزی و اتاق بازرگانی به کلاس‌های آموزشی، استفاده از روش‌های نوین آبیاری و بررسی باغ‌های آسیب‌دیده توجه ویژه داشته باشند تا میراث ماندگار باغ‌های گردوی تویسرکان حفظ شود و از انتشار آلودگی‌ها به سایر باغ‌ها جلوگیری شود.

قمری در پایان با اشاره به میراث کشاورزی و اهمیت اقتصادی گردو گفت: حدود 80 درصد تجارت و اقتصاد تویسرکان وابسته به گردو است و باید به این محصول توجه ویژه شود تا تولید و کیفیت آن همواره حفظ شده و ارتقا یابد.

تغییرات اقلیمی و کمبود آب، استرس آبی در درختان گردو ایجاد کرده و آن‌ها را مستعد آفات می‌کند

در ادامه، گیاه‌پزشک و کارآفرین برجسته در علوم کشاورزی، به بررسی وضعیت تولید گردوی تویسرکان و راهکارهای افزایش بهره‌وری و پایداری باغ‌ها پرداخت.

دکتر محمد خانجانی در ابتدای سخنان خود با تأکید بر اهمیت بازنگری در مدیریت باغ‌ها گفت: یکی از مشکلات اصلی گردوی تویسرکان، مدیریت و تغییر شرایط اقلیمی است. درختان و باغ‌های ما برای شرایط آب و هوایی دو دهه قبل مناسب بودند، اما اکنون به‌دلیل تغییرات اقلیم و کمبود آب، نیاز آبی گردو به‌سختی تأمین می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: برای حفظ پایداری باغ‌ها و تأمین نیاز داخلی و صادرات، لازم است نوع نهال و درختان خود را بازنگری کنیم. در غیر این صورت، دیر یا زود بخش عمده‌ای از باغ‌ها از دست خواهد رفت.

این گیاه‌پزشک برجسته توضیح داد: در تویسرکان حدود هشت هزار و 400 هکتار باغ گردو داریم که ثبت ملی شده‌اند. اگر نحوه مدیریت اصلاح نشود، زوال درختان و خشک شدن آن‌ها ادامه پیدا خواهد کرد و چرخه تولید مختل می‌شود.

خانجانی با اشاره به تأثیرات چشمگیر تغییر اقلیم بر آفات، توضیح داد: در گذشته، آفاتی نظیر کرم خراط، خسارت اقتصادی چندانی به باغ‌ها وارد نمی‌کردند؛ اما اکنون، به‌دلیل افزایش تبخیر و تعرق و استرس آبی در درختان، این حشرات به باغ‌های ما جذب شده و عامل خشک شدن درختان بارده شده‌اند. این معضل، ریشه در عدم ایجاد تغییرات اساسی در نظام مدیریتی باغ‌ها دارد.

وی تأکید کرد: ما هنوز از همان درختان بلند و قدیمی استفاده می‌کنیم که نیاز آبی بالایی دارند، در حالی که باید به سمت درختان مقاوم‌تر و با تبخیر کمتر برویم. دانش و علم امروز ابزار لازم برای حل این مشکلات را در اختیار ما قرار داده، اما باید این دانش را به سطح مزرعه منتقل کنیم.

کارآفرین برجسته در علوم کشاورزی درباره آینده باغ‌ها هشدار داد: اگر همین روند ادامه پیدا کند، در دهه آینده دیگر قادر به تأمین نیاز داخلی و صادرات گردو نخواهیم بود. ریشه درختان کهنسال به عمق مورد نیاز برای جذب آب دسترسی ندارند و آب سطحی موجود، پاسخگوی نیازهای گیاه نیست؛ در نتیجه، استرس بر درختان حاکم شده و زمینه برای جذب و گسترش آفات فراهم می‌شود.

خانجانی ادامه داد: نسل جوان درختان و گونه‌های حساس به سرما، هنوز آسیب‌پذیرند. نسخه علمی برای این مشکلات وجود دارد، اما این نسخه در سطح مزرعه اعمال نمی‌شود. بدون تغییر نگرش در مدیریت باغ‌ها، آینده‌ای برای تولید پایدار گردو وجود نخواهد داشت.

وی راهکار عملی را بازسازی باغ‌ها با نهال‌های مقاوم به خشکی و کم‌آبی دانست و افزود: در شرایط خشکی، باید به‌تدریج درختان سازگار با محیط جایگزین شوند. در غیر این صورت روند فعلی ادامه خواهد داشت و بخش عمده‌ای از باغ‌ها از بین می‌رود.

این استاد دانشگاه در پایان سخنان خود، تأکید کرد: به اعتقاد من، یک بازنگری اساسی در نحوه مدیریت باغ‌ها و استفاده از دانش روز برای مقابله با تغییرات اقلیمی ضروری است تا پایداری باغ‌ها گردوی تویسرکان تضمین شود.

نجات گردوی تویسرکان در گرو عمل است، نه عنوان

در خاتمه باید گفت؛ ثبت ملی و جهانی گردوی تویسرکان بی‌تردید افتخاری بزرگ برای این منطقه و کشاورزی ایران محسوب می‌شود، اما واقعیت این است که تنها ثبت جهانی، تضمین‌کننده ماندگاری و پایداری این محصول نیست. ثبت جهانی تنها یک عنوان و اعتبار رسمی است که در گرو عمل به الزامات آن معنا پیدا می‌کند.

این ثبت باید با بهبود مدیریت باغ‌ها، استفاده از نهال‌های اصلاح‌شده و مقاوم، آموزش کشاورزان، توسعه روش‌های نوین آبیاری و حمایت هدفمند از تولیدکنندگان همراه باشد. در غیر این صورت، این عنوان صرفاً به یک نام روی کاغذ محدود خواهد شد، در حالی که درختان کهنسال و باغ‌های ارزشمند گردو، زیر فشار کم‌آبی، تغییر اقلیم و آفات، یکی پس از دیگری در حال زوال‌اند.

امروز زمان آن رسیده که به جای اتکا به عناوین، به اجرای دقیق الزامات علمی و مدیریتی بپردازیم. اگر این اصلاحات صورت نگیرد، همان‌گونه که کارشناسان هشدار داده‌اند، در دهه آینده نه از محصول پربار گردوی تویسرکان خبری خواهد بود و نه از بازار جهانی که بتواند نام آن را زنده نگه دارد.

سمیرا گمار