همدان شهری است که تاریخ در آن صرفاً یادگاری از گذشته نیست، بلکه بخشی زنده از ساختار شهر و حافظه جمعی ساکنان آن به‌شمار می‌آید. لایه‌های تمدنی این شهر، از هگمتانه باستان تا بافت امروز، همچون زنجیره‌ای پیوسته در دل خیابان‌ها، بازار و فضاهای عمومی امتداد یافته و هویتی کم‌نظیر برای همدان رقم زده است. توجه به این ویژگی منحصربه‌فرد، نه‌تنها یک مطالبه فرهنگی، بلکه ضرورتی برای برنامه‌ریزی هوشمندانه شهری است.
در سال‌های اخیر، همزمان با اجرای پروژه‌های عمرانی و تلاش برای بهبود زیرساخت‌های شهری، اهمیت نگاه تخصصی به بافت تاریخی بیش از گذشته مطرح شده است. تجربه شهرهای تاریخی جهان نشان می‌دهد که توسعه پایدار، زمانی محقق می‌شود که میان حفاظت از میراث، نیازهای معاصر شهروندان و چشم‌انداز آینده، تعادلی دقیق برقرار شود. بی‌تردید این تعادل، بدون بهره‌گیری از دانش کارشناسی و نقشه راه روشن، دست‌یافتنی نخواهد بود.
با توجه به اهمیت این موضوع و اینکه بازخوانی ظرفیت‌های تاریخی، طبیعی و اقتصادی همدان، فرصتی است برای تبدیل میراث فرهنگی به پشتوانه‌ای برای رونق شهری، افزایش کیفیت زندگی و تقویت جایگاه شهر در مقیاس ملی و بین‌المللی با عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت‌و‌گو کردیم که در ادامه می‌خوانید:
دکتر صاحب محمدیان‌منصور، با تأکید بر ضرورت برنامه‌ریزی علمی برای شهرهای دارای قدمت تاریخی و باستان‌شناسی، گفت: شهرهایی مانند همدان که دارای پیشینه تاریخی و لایه‌های عمیق باستان‌شناسی هستند، نیازمند نوعی برنامه‌ریزی متفاوت و تخصصی‌اند؛ برنامه‌ریزی‌ای که هم امکان بهره‌برداری شهری و توسعه را فراهم کند و هم موجب حفاظت از میراث ارزشمند زیرسطحی شود.
او با تأکید بر ضرورت داشتن نقشه راهی روشن در زمینه میراث فرهنگی گفت: براساس مطالعات، پژوهش‌های علمی و داده‌های موجود در اداره میراث فرهنگی، تا حد زیادی مشخص شده است که در کدام بخش‌های شهر احتمال وجود آثار تاریخی بیشتر است و کدام مناطق حساسیت کمتری دارند. این بررسی‌ها به ما کمک می‌کند تا با درصدی مشخص از اطمینان بدانیم اگر در منطقه‌ای عملیات عمرانی انجام شود، ممکن است با آثار تاریخی برخورد داشته باشیم یا نه.
این عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان تأکید کرد: در مورد خیابان باباطاهر، به‌طور رسمی به شهرداری اعلام شده بود که این محدوده دارای آثار تاریخی است و هرگونه عملیات عمرانی باید با حضور باستان‌شناس انجام شود. همین وضعیت در خیابان شهدا نیز چندین‌بار یادآوری شده است. تصور اینکه بتوان بدون توجه به مسائل باستان‌شناسی این مناطق را به‌سادگی به پیاده‌راه تبدیل کرد، اشتباه است. اگر قرار است کف‌سازی یا اجرای پیاده‌راه انجام شود، ممکن است نیاز باشد تا در عمق‌های پایین‌تر نیز بررسی صورت گیرد، و این کار تنها با نظارت مستقیم باستان‌شناس امکان‌پذیر است.
محمدیان‌منصور ادامه داد: یک رویکرد مهم این است که در مناطقی که می‌دانیم آثار تاریخی وجود دارد، به‌صورت آگاهانه و برنامه‌ریزی‌شده کاوش باستان‌شناسی انجام دهیم. ابتدا کاوش صورت گیرد و سپس بر اساس یافته‌ها، درباره آثار منقول و غیرمنقول تصمیم‌گیری شود و بعد از آن، طرح‌های حفاظتی، نمایشی یا حتی توسعه شهری متناسب با آن طراحی و اجرا شود.
وی خاطرنشان کرد: برای اثبات قدمت تاریخی یک شهر و نشان دادن لایه‌های ارزشمند زیرزمینی آن، می‌توان نقاطی را که احتمال وجود آثار تاریخی در آن‌ها بیشتر است و از نظر مالکیت یا مسائل حفاظتی با چالش جدی روبه‌رو نیستند، به‌عنوان اولویت کاوش انتخاب کرد. پس از انجام کاوش نیز، می‌توان به‌صورت هم‌زمان با حفاظت از آثار کشف‌شده، طرح‌های شهری تکمیلی را در همان محدوده اجرا کرد.
وی با اشاره به حفاری‌های ناگزیر شهری گفت: در بسیاری از موارد، حفاری‌های مربوط به دستگاه‌هایی مانند آب، فاضلاب، مخابرات یا سایر زیرساخت‌ها به‌صورت ناخواسته منجر به کشف آثار تاریخی می‌شود. در چنین شرایطی، طبق روال، باستان‌شناس به محل اعزام می‌شود و کاوش انجام می‌گیرد. این اتفاق در دنیا نه‌تنها تهدید محسوب نمی‌شود، بلکه یک فرصت و نقطه قوت برای هویت‌بخشی، برندینگ محله، خیابان یا حتی کل شهر تلقی می‌شود.
این استاد دانشگاه تأکید کرد: در بسیاری از کشورها، از همین یافته‌های باستان‌شناسی برای تقویت هویت شهری استفاده می‌شود؛ آن‌ها نشان می‌دهند که یک شهر پیشینه تاریخی و گذشته‌ای کهن دارد اما متأسفانه در همدان، به دلیل اینکه بسیاری از مدیریت‌ها تخصصی نیستند و مدیران مدام بین پست‌های کاملاً نامرتبط جابه‌جا می‌شوند، چنین کشفیاتی اغلب به جای فرصت، به‌عنوان تهدیدی برای پروژه‌های عمرانی قلمداد می‌شود.
محمدیان‌منصور افزود: سپردن مدیریت حوزه‌ای به‌شدت تخصصی مانند میراث فرهنگی و باستان‌شناسی به افرادی که نه تحصیلات مرتبط دارند و نه تجربه کافی، آسیب‌زاست. در حالی که در بسیاری از دستگاه‌ها شرط احراز پست، تحصیلات و سابقه مرتبط است، در این حوزه حساس این اصل نادیده گرفته می‌شود.
وی گفت: در جهان امروز، مدیران شهری حتی برای فضاهایی که هیچ اثر تاریخی ندارند، به‌دنبال خلق هویت برای پیاده‌راه‌ها و فضاهای شهری هستند. حال تصور کنید شهری مانند همدان که به‌طور طبیعی دارای آثار ارزشمند زیرسطحی است، چگونه می‌تواند از این ظرفیت برای هویت‌بخشی، تقویت گردشگری فرهنگی و ارتقای جایگاه خود استفاده کند؛ ظرفیتی که متأسفانه هنوز آن‌گونه که باید، به آن توجه نشده است.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان، با تأکید بر اینکه کشف آثار تاریخی باید به‌عنوان یک فرصت برای تقویت هویت شهری تلقی شود، اظهار کرد: اگر یافته‌های باستان‌شناسی بتوانند هویت یک شهر را بسازند، پس چرا باید در برابر آن‌ها موضع‌گیری کنیم و آن‌ها را امری منفی ببینیم؟ چنین رویکردی در درجه نخست، نشان‌دهنده عدم اشراف مدیران بر مسائل تخصصی و فقدان یک دیدگاه آینده‌نگرانه است.
محمدیان‌منصور افزود: اگر مردم و ذی‌نفعان از پیش آگاه شوند که در یک محدوده خاص احتمال وجود آثار تاریخی وجود دارد، بدیهی است که زمان اجرای پروژه طولانی‌تر خواهد شد و نیاز به تجهیزات و ملاحظات تخصصی‌تری خواهد بود. این موضوع در بسیاری از شهرهای جهان به شکلی صحیح پذیرفته شده و برای آن برنامه‌ریزی‌های دقیقی صورت گرفته است.
وی با اشاره به تجارب جهانی گفت: در شهرهایی که احتمال کشف آثار تاریخی داده می‌شود، تیم‌های تخصصی و تجهیزات ویژه‌ای برای کاوش در شرایط مختلف جوی پیش‌بینی شده است؛ تجهیزاتی که اجازه می‌دهد اثر در برف، سرما، بارندگی یا تابش شدید آفتاب آسیب نبیند. حتی سازه‌های حفاظتی موقت و قابل حمل (پرتابل) روی محل کاوش نصب می‌شود تا هم روند کاوش حفظ شده و هم شأن اثر تاریخی رعایت گردد. این‌ها واقعیت‌هایی هستند که ما می‌دانیم وجود دارند و کاملاً قابل اجرا می‌باشند.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: متأسفانه یک تصور رایج وجود دارد مبنی بر اینکه موضوع میراث فرهنگی صرفاً به یک اداره خاص محدود می‌شود و ارتباطی به شهرداری، راه و شهرسازی یا استانداری ندارد؛ در حالی که این دیدگاه کاملاً اشتباه است. هنگامی که می‌دانیم شهر همدان یکی از کهن‌ترین شهرهای جهان باستان است، این امر یک مسئولیت فرابخشی را برای تمامی مدیران شهری و استانی ایجاد می‌کند.
محمدیان‌منصور با تأکید بر جایگاه تاریخی همدان اظهار کرد: همدان شهری است که در جهان باستان (اکباتان) با شهرهایی مانند روم و آتن رقابت می‌کرده و جایگاهی هم‌سنگ پایتخت‌های بزرگ تمدنی داشته است. بنابراین، شهردار این شهر، علاوه بر تسلط کامل بر مباحث شهرسازی، معماری و عمران، باید یا دارای دانش و تخصص در حوزه تاریخ و باستان‌شناسی باشد، یا حداقل از تجربه و اشراف کافی در این زمینه برخوردار باشد.
وی ادامه داد: مدیر شهری همدان باید این حقیقت را درک کند که رقیبان این شهر، پایتخت‌های کهن جهان هستند. زمانی که از همدان صحبت می‌شود، منظور یکی از مراکز بزرگ تمدنی در جهان باستان است. بنابراین، هر فردی که مسئولیت این جایگاه را بر عهده می‌گیرد، باید بداند که هویت اصلی و ویژند نخست همدان، تاریخ آن است و پس از آن، طبیعت، دومین سرمایه مهم این شهر محسوب می‌شود.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان گفت: کسی که در این شهر مسئولیت می‌گیرد باید تاریخ همدان و آثار تاریخی آن را به‌خوبی بشناسد، تفاوت دوره‌ها و اهمیت هر دوره را بداند و با مباحث پایه‌ای باستان‌شناسی آشنا باشد. مهم‌تر از آن، باید بداند چگونه می‌توان از این ظرفیت برای بهره‌برداری گردشگری، هویتی و حتی تبلیغاتی استفاده کرد؛ نه اینکه بخواهد از آن فرار کند، نادیده بگیرد یا با یک لایه خاک و یک سازه فنی، مسئله را پاک کند و برود.
محمدیان‌منصور افزود: رویکرد درست این است که از قبل، با پیش‌بینی تجهیزات لازم، هماهنگی با تیم‌های کاوش، برنامه‌ریزی دقیق حفاری و مهم‌تر از همه آگاه‌سازی مردم، کاری کنیم که پروژه‌ها بدون تنش اجتماعی پیش برود نه اینکه یک پروژه که می‌تواند ظرف چند ماه به سرانجام برسد، به‌دلیل نبود اشراف مدیریتی و ناآگاهی از اهمیت محیط، سال‌ها طول بکشد و موجب نارضایتی عمومی شود.
وی خاطرنشان کرد: وقتی گروه مدیریتی یک پروژه، اهمیت یک جدول‌کشی ساده را با اهمیت یک پروژه واقع در بستر تاریخی چندلایه یکسان می‌بینند، این نشان می‌دهد که هنوز درک درستی از شأن و ارزش این فضاها وجود ندارد. این در حالی است که در دنیا، با چنین موقعیت‌هایی بسیار عالمانه، صبورانه و دقیق برخورد می‌شود.
وی گفت: اعتبار شهری مانند همدان به همین تاریخ گره خورده، ما یک شهر صنعتی نیستیم که بتوانیم بر پایه صنعت هویت‌سازی کنیم؛ ویژند همدان تاریخ آن است و باید مراقب این سرمایه بود. در شهرهای تاریخی جهان، آثار زیرسطحی را نه‌تنها پنهان نمی‌کنند، بلکه آن‌ها را به‌شیوه‌های مختلف در معرض دید عموم قرار می‌دهند؛ هر بخش را متناسب با موقعیت و شرایطش حفاظت و نگهداری می‌کنند.
این استاد دانشگاه در ادامه تأکید کرد: اتخاذ این رویکرد تخصصی و مبتنی بر هویت‌سازی شهری، می‌تواند مستقیماً به تقویت پرونده‌های حیاتی مانند ثبت جهانی همدان کمک کند؛ پرونده‌هایی که تکمیل آن‌ها مستلزم مستندسازی دقیق، نمایش هوشمندانه و حفاظت منسجم از شواهد عینی تاریخی شهر است.
محمدیان‌منصور با اشاره به ظرفیت‌های منحصربه‌فرد همدان برای ثبت جهانی، تأکید کرد: بازار تاریخی همدان و ساختار چندطبقه و لایه‌لایه آن، ظرفیتی کاملاً خاص و متمایز است که می‌تواند بدون نوبت برای ثبت جهانی در یونسکو ارسال شود. دوطبقه بودن و لایه‌لایه بودن بازار همدان، یک ویژند تاریخی است؛ ویژندی که نمونه‌ای با این میزان قدمت در دیگر بازارهای ایران نظیر ندارد.
وی افزود: بازارهایی مانند اصفهان یا تبریز، هرچند بسیار ارزشمندند، اما از نظر قدمت تاریخی قابل مقایسه با بازار همدان نیستند. در همدان ما شواهد و آثار مربوط به دوره سلوکی در بازار داریم؛ موضوعی که نشان‌دهنده تداوم سکونت در این منطقه است. دقیقاً همین مؤلفه، یعنی تداوم تاریخی سکونت، یکی از همان مؤلفه‌هایی است که همدان را واجد شرایط ثبت جهانی کرده است.
این استاد دانشگاه در ادامه، به ضرورت تدوین یک برنامه جامع باستان‌شناسی برای تولید ثروت شهری اشاره کرد و گفت: در حال حاضر، اداره‌کل میراث فرهنگی با همکاری مشاوری که روی طرح بافت تاریخی کار می‌کند، به نقشه‌ها و داده‌هایی دسترسی دارد که نشان می‌دهد در کدام نقاط شهر احتمال وجود آثار تاریخی بیشتر است.
محمدیان‌منصور توضیح داد: بر این اساس، مناطقی که ظرفیت کاوش دارند باید شناسایی شوند. طبیعی است که نمی‌توان در املاک خصوصی، مغازه‌های مردم یا فضاهایی که مستقیماً با معیشت شهروندان گره خورده، کاوش انجام داد، اما وقتی این محدودیت‌ها را کنار می‌گذاریم، به مجموعه‌ای از فضاهای عمومی می‌رسیم که مالکیت آن‌ها متعلق به عموم مردم است و امکان کاوش در آن‌ها وجود دارد؛ بدون اینکه آسیب اجتماعی یا معیشتی ایجاد شود.
وی تأکید کرد: این نقاط کلیدی باید ابتدا شناسایی و سپس اولویت‌بندی دقیق شوند. هدف نهایی آن است که هر گردشگری که وارد همدان می‌شود، با ویترین‌هایی روبه‌رو گردد که هرکدام به‌وضوح گواهی بر زندگی نیاکان او باشد؛ به‌طوری که بخشی از تاریخ آن تمدن عظیم، همچون پنجره‌ای گشوده به گذشته، در معرض دید قرار گیرد.
این عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان افزود: این رویکرد تخصصی باید به‌طور مشخص در برنامه جامع و طرح بافت تاریخی که در دست تهیه است، دیده شود. بخشی از این طرح باید به‌طور مشخص به کاوش‌های باستان‌شناسی اختصاص یابد تا مشخص شود کاوش‌ها در کجا، با چه ترتیب، اولویت و هدفی باید اجرا شوند. هر کاوش باستان‌شناسی، پیش از آغاز، نیازمند طرح، برنامه مدون و گروه‌های طراحی و اجرای آگاه است؛ و این فرآیند باید با پذیرش قطعی یا احتمالیِ وجود آثار صورت پذیرد، نه با انکار آن‌ها.
محمدیان‌منصور گفت: همه اطلاعات لازم در اختیار ما هست و تنها کافی است اهمیت مسئله را درک و این طرح‌ها را به‌صورت هدفمند اجرایی کنیم.
وی برای روشن‌تر شدن موضوع، مثالی تطبیقی مطرح کرد و افزود: در خصوص رودخانه‌های شهری نیز وضعیت مشابهی حکم‌فرماست. از نخستین طرح جامع شهری همدان، از طرح «مرجان» گرفته تا طرح «موژدا» و «نقش جهان»، همگی مشاوران بر ضرورت احیای رودخانه‌ها با شدت و ضعف‌های متفاوت تأکید کرده و حتی اولویت‌بندی‌های لازم را نیز ارائه داده‌اند اما سؤال اساسی اینجاست که با وجود چنین اجماع کارشناسی، چرا این پروژه‌ها هرگز به مرحله اجرا نرسیده‌اند؟
وی تصریح کرد: پاسخ روشن است؛ بسیاری از مدیران شهری یا به اهمیت این مسائل اعتقادی ندارند و یا فاقد تخصص لازم هستند. وقتی مدیری درک عمیقی از اولویت‌های راهبردی یک شهر تاریخی نداشته باشد، طبیعتاً پروژه‌هایی را در اولویت قرار می‌دهد که برای او قابل لمس‌تر و عمومی‌تر هستند؛ مانند جدول‌کشی، آسفالت یا تعریض خیابان‌ها. در نهایت نیز مدعی حل مسئله ترافیک می‌شود؛ در حالی که حتی همین پروژه‌های اجرایی نیز به‌دلیل نبود نگاه تخصصی و راهبردی، اغلب به نتیجه مطلوب نمی‌رسند.
این استاد دانشگاه در ادامه تأکید کرد: یک مدیر شهری باید آن‌قدر دانش و آگاهی داشته باشد که بداند از میان موضوعات مطرح‌شده در طرح جامع، کدام مسئله در اولویت است و کدام می‌تواند واقعاً کیفیت زندگی در شهر همدان را ارتقا دهد. وقتی مشاوران بارها این نکات را گفته‌اند و اجرا نمی‌شود، ریشه مشکل را باید در نبود باور، تخصص و درک درست از اهمیت موضوع جست‌وجو کرد.
محمدیان‌منصور با انتقاد از کم‌توجهی به رودخانه‌های شهری و بافت تاریخی، گفت: یکی از مشکلات اساسی، نبود مدیران دارای تخصص لازم برای فهم اهمیت پروژه‌هاست. وقتی مدیر به مبانی موضوع آگاه نباشد، نه پیگیری می‌کند و نه اجرای آن را در دستور کار قرار می‌دهد. این مشکل دقیقاً در طرح‌های جامع و تفصیلی شهری قابل مشاهده است؛ در حالی که همه این طرح‌ها بر لزوم احیای رودخانه‌ها تأکید کرده‌اند، بیشتر مدیران شهری، بدون توجه به این توصیه‌ها، مسیرهای رودخانه‌ها را بسته‌اند.
وی افزود: مدیری که رشته تحصیلی یا تجربه‌اش در حوزه‌های مرتبط با محیط زیست، مهندسی رودخانه، کنترل سیلاب یا تأثیرات کیفیت زندگی نیست، طبیعی است که اهمیت این موضوع را درک نکند. او نمی‌داند که بازگشایی رودخانه‌ها چه تأثیر مثبت قابل‌توجهی بر روح و روان مردم، کاهش آلودگی هوا و ارتقای کیفیت زندگی دارد. این نگاه غیرتخصصی، نه‌تنها به محیط زیست آسیب می‌زند، بلکه به بافت تاریخی شهر نیز لطمه وارد می‌کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با تأکید بر اهمیت ویژند تاریخی همدان بیان کرد: بافت تاریخی شهر همدان، مهم‌ترین رکن هویتی آن است؛ اما وقتی مدیران به اهمیت این تاریخ واقف نباشند، آن را یک مانع و عنصر مزاحم تلقی می‌کنند، در حالی که بزرگ‌ترین و مثبت‌ترین ویژگی شهر همین دارایی تاریخی است. شهرهای کمی در ایران یا حتی جهان چنین عمق تاریخی و لایه‌های باستان‌شناسی دارند. ما باید بتوانیم این مزیت را به فرصت تبدیل کنیم.
محمدیان‌منصور با اشاره به نمونه‌های مشخص گفت: سال‌هاست اعلام شده که زیر بازار همدان، به‌ویژه زیر «تیمچه کاشی‌ها» و بخش‌هایی از طبقه زیرین «بازار مظفریه»، آثار تاریخی سالم و قابل استفاده وجود دارد. بسیاری از این بخش‌ها با یک مرمت ساده قابل بهره‌برداری هستند. همین امروز می‌توان این فضاها را برای بازدید یا حتی استفاده تجاری آماده کرد؛ اقدامی که ضمن حفظ میراث، ظرفیت بازار را افزایش می‌دهد و با کمترین هزینه، مغازه‌های جدید به مجموعه تجاری شهر اضافه می‌کند.
وی با انتقاد از بی‌توجهی به چنین پروژه‌هایی گفت: مشکل اساسی این است که مدیران حتی نمی‌دانند که اجرای چنین پروژه‌ای می‌تواند بزرگ‌ترین برگ برنده آن‌ها در کارنامه مدیریتی‌شان باشد. در تمام طرح‌ها این موارد ذکر شده، اما در عمل اجرایی نمی‌شود؛ چون اهمیت آن درک نشده است.
وی افزود: بزرگ‌ترین دارایی و ویژند همدان، نام و جایگاه تاریخی آن در جهان باستان است. این شهر که نام باستانی اکباتان را یدک می‌کشد، بر نقشه‌های تاریخی جهان شناخته شده و در خاطره تاریخ جای دارد. اگر مدیریت شهری بداند چگونه از آن استفاده کند، می‌تواند در مسیر موفقیت نمونه‌های جهانی قرار گیرد.
این استاد دانشگاه توضیح داد: در ونیز، حتی بدون سفر می‌توان با ابزارهایی مانند Google Earth معماری و ساختار شهر را سه‌بعدی دید. مطالعه نمونه‌هایی از این شهرهای تاریخی به شهرداری و نهادهای مرتبط ما نشان می‌دهد که چگونه باید عمل کرد. از صنایع و اقتصاد گرفته تا معماری و حمل‌ونقل، همه بر پایه هویت تاریخی شهر طراحی شده‌اند و از همین «تاریخی بودن» به‌طور مستقیم درآمدزایی می‌کنند. این همان رویکردی است که همدان باید بیاموزد.
محمدیان‌منصور در بخش پایانی سخنان خود تأکید کرد: برخی تصور می‌کنند هویت تاریخی، عامل عقب‌ماندگی است، اما حقیقت این است که باید هر پروژه‌ای را با این دید بررسی کنیم که آیا در جهت تقویت ویژند تاریخی همدان است یا تضعیف آن. مدیران و مردم باید این نکته را مطالبه کنند که در همدان، حفظ تاریخ و طبیعت باید اولویت اصلی باشد. شاید بتوان گفت طبیعت منحصر به‌فرد و آب‌وهوای مطبوع تابستانی، مقدم بر تاریخ، عامل اصلی توجه شاهان و مردمان به این منطقه از گذشته بوده؛ اما این دو در کنار هم، ستون‌های اصلی هویت همدان‌اند.

شهره کرمی