پنج ماه از ورود کروناویروس (کوئید 19) به ایران می‌گذرد و در این مدت اخبار و اطلاعات بسیاری درباره این ویروس، رفتار، علائم بیماری، دارو و درمان بیماری منتشر شده است. شاید تنوع اطلاعات و اخبار در هیچ پدیده دیگری به اندازه کرونا نباشد. اخبار و اطلاعاتی که نمی‌توان آن‌ها را با صابون شست و همچون این کروناویروس موذی در سطح ذهن انسان‌ها می‌نشیند و همه را مشوش کرده است.

در گفت‌وگو با علیرضا رئیسی، معاون بهداشتی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به این موضوع پرداختیم که آیا درباره رفتار ویروس کرونا تحقیقاتی در کشور صورت گرفته است یا خیر. اگر صورت گرفته، پس چرا اطلاع‌رسانی آن از سوی مسئولان ضعیف بوده و اگرنه، دلیل آن چیست.

آخرین اطلاعات و اقداماتی که برای آموزش مردم می‌توان از آن بهره جست، چیست و چرا بعد از پنج ماه هنوز مرجع مشخصی برای آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی درباره ویژگی‌های خود ویروس کرونا در کشور وجود ندارد.

*به نظر شما رفتار ویروس کرونا تاکنون چه روندی را طی کرده است و با وجود تحقیقات بسیاری که در ایران و دنیا درحال انجام بوده، چرا تاکنون بشر نتوانسته است به یک درمان و داروی مشخص برای این بیماری دست پیدا کند؟

ساختار ویروس کرونا به‌گونه‌ای است که به نظر می‌رسد مجموعه‌ای از چند ویروس بوده، یک تکه‌هایی از ویروس شبیه هپاتیت سی، یک بخش‌هایی شبیه ایدز (HIV)و یک بخش‌هایی شبیه آنفلوآنزا است و این ساختار عجیب‌ موجب رفتارهای غریب شده است. همین موضوع باعث شده داروهایی که برای این بیماری تجویز می‌شود، در عمل هیچ تأثیر قطعی نداشته باشد. هر دارویی هم که شنیده شد مؤثر است، بعد از مدتی گفتند که مؤثر نیست. دلیلش شاید همین ساختار چندگانه ویروس است؛ در مورد بیماری‌های دیگر دارو اختصاصی بر همان ویروس اثر می‌کند.

اما براساس آخرین اطلاعات علمی که وجود دارد، نکته این است که موتاسیون عجیبی در کروناویروس رخ نداده است. یک تغییرات کوچکی در ویروس رخ داده که به آن‌ها بریفت یا شیفت گفته می‌شود. زمانی که موتاسیون در یک ویروس رخ دهد، ممکن است رفتار ویروس به‌طور مشخص تغییر کند. به‌تازگی در مجله «سل» نتایج یک مطالعه به چاپ رسیده که توانسته‌اند یک موتاسیون در کروناویروس پیدا کنند که D164 آن به G164 بدل شده است. رفتارشناسی ویروس را مطالعه کرده‌اند و دیده‌اند که اثر این تغییر، مسری‌تر شدن ویروس است، اما در همان مقاله ذکر شده که این تغییر روی پاتوژنوسیتی ویروس و یا همان بیماری‌زایی ویروس تأثیر نداشته است.

وقتی رفتار ویروس را بررسی می‌کنیم، مسائل مختلفی می‌بینیم. برخی می‌پرسند آیا این درست است که وقتی ویروس علائم خود را نشان می‌دهد و ریه‌ها درگیر می‌شوند، دیگر کار از کار گذشته است؟ باید گفت که در یک مورد ابتلا مسائل مختلفی وجود دارد، موارد بسیار زیادی هستند که این ویروس فرد را مبتلا می‌کند و او متوجه نشده و خوب می‌شود. یک‌ درصدی از افراد هم ممکن است علائم بسیار خفیفی مانند سردرد، گلودرد و بدن‌درد داشته باشند، یک درصدی از افراد هم هستند که علائم خفیف دارند و نیازی هم به درمان نیست که این افراد در منزل با استراحت خوب می‌شوند. یک‌سری از افراد هستند که علائمی دارند، اما نیاز به بستری ندارند و می‌توان درمان سرپایی برای آن‌ها انجام داد، یک‌سری از افراد هم نیاز به بستری پیدا می‌کنند.

درمان پذیرفته‌شده در کشور، هیدروکسی کلروکین و یک تب‏بر بوده، علائم هم بسیار متفاوت است. علائمی که سردرد، گلودرد، سینوزیت، سرفه خشک، درگیری تنفسی، کاهش حس بویایی، چشایی و درگیری گوارش را شامل می‌شود.

* ویروس کرونا شرایط متفاوتی با سایر ویروس‌ها داشته، به‌عنوان مثال گفته می‌شود روی سطوح متفاوت ماندگاری مختلفی دارد؛ هر تحقیقی به یک نوع سطح و میزان ماندگاری اشاره می‌کند، برخی می‌گویند این ماندگاری هم زیر سؤال است و دقیق نیست و هنوز اثبات نشده، به نظر شما چرا این‌قدر با اطلاعات متفاوت و ضدونقیض درباره رفتارشناسی ویروس مواجه هستیم و چرا اساساً پاسخگویی درستی در این زمینه در کشور ما صورت نمی‌گیرد؟

در مورد ماندگاری روی یک سطح باید به این نکته توجه کنید که همیشه هر سطحی را آلوده درنظر بگیرید، حتی اگر آن سطح ضد عفونی و یا تستی روی آن انجام شده باشد، اما درنهایت آن را آلوده بدانید. به‌طور مثال یک ایستگاه اتوبوس هر پنج دقیقه هم ضد عفونی شود، بازهم تضمینی وجود ندارد که فردی در این پنج دقیقه با دست آلوده سطح میله‌ها و صندلی‌های اتوبوس را لمس نکرده باشد و شما به‌عنوان فرد بعدی آن آلودگی را جذب نکرده باشید. فرض کنید دست شما کاملاً آلوده است، بنابراین نمی‌توان به سمت استریل کردن سطوح پیش رفت.

راهکار این موضوع آن است که بدانید راه انتقال چیست و باید سبک زندگی خود را تغییر بدهیم و دست آلوده را به سمت چشم، بینی و دهان نبریم. نکته بعدی این است که باید مرتب و در هر فرصتی دست‌ها را بشوییم؛ توصیه اصلی این است که افراد دستکش نپوشند، چراکه هم اعتماد کاذب ایجاد می‌کند و هم ممکن است درآوردن نامناسب دستکش موجب آلودگی فرد به کروناویروس شود.

بحث اصلی در تحقیقات این است که باید کاربردی بوده و در رفتار مردم تأثیرگذار باشند. یک نمونه درباره ماندگاری ویروس بر روی سطوح می‌گویم؛ شما باید در همه حال بدانید که سطوح آلوده هستند، این یک فن بوده، اتاقی را تصور کنید که تمام نقاط آن و سطوح و وسایلش رنگ شده است و شما نباید دستتان رنگی شود، میزان مراقبت از آلوده نشدن به ویروس در بیماری‌های عفونی هم همین‌قدر است. البته در برخی از خانواده‌ها همه وسواس پیدا کرده‌اند و ما توصیه نمی‌کنیم که تا این حد استریل کردن را رعایت کنند، بلکه باید در یک حد معقولی شست‌وشو انجام دهند و توصیه‌های اصلی و پروتکل‌های بهداشتی را رعایت کنند.

* تحقیقات درباره ویروس کرونا شرایط متفاوتی با سایر بیماری‌ها دارد، محققان از جنبه‌های مختلفی این ویروس را بررسی کرده‌اند، وضعیت تحقیقات کشور ما در زمینه ویژگی‌های کروناویروس چگونه است؟

درباره تحقیقات ویروس‌شناسی کرونا باید بگویم که جمهوری اسلامی ایران یکی از کشورهایی است که بیشترین مشارکت را در حوزه تحقیقات کروناویروس داشته و جزء 10 کشور نخست دنیا است که در این زمینه تحقیق می‌کند. آن‌قدر تعداد پژوهش‌ها و مقالات بالا است که بسیار مورد توجه قرار گرفت. مقالات و تحقیقات مشترک ایران با سایر کشورها هم بسیار انجام شده و برخی از تحقیقات مشترک ما با هشت کشور درحال انجام است.

تحقیقات ژنتیکی و ویروس‌شناسی نیز انجام می‌شود، اما یک نکته مهم وجود دارد که کروناویروس، ویروس خاصی است. در این مدتی که آمده، موتاسیون خاصی بر روی آن انجام نشده و مانند آنفلوآنزا نیست که در مدت اول تا انتهای پاییز بیش از 270 موتاسیون داشته باشد. یکی از دردسرهای کروناویروس هم این است که در آن موتاسیون رخ نداده است، رفتار کروناویروس (کوئید 19) حتی مانند اجداد آن ازجمله مرس و سارس و چهار گونه دیگر نیست و با آن‌ها متفاوت است.

نکته دیگر درباره کروناویروس این است که میزان آلایندگی از یک فرد به فرد دیگر متفاوت است. یک واژه‌ای در رفتارشناسی ویروس وجود دارد با عنوان «super Spreader» یعنی پخش سریع؛ برخی افراد سوپر اسپریدر هستند، برخی افراد سیستم ایمنی بدنشان به‌گونه‌ای است که وقتی بیماری مذکور را می‌گیرند، ویروس به‌سرعت تکثیر می‌شود، آن‌ها بسیار خطرناک هستند و تعداد زیادی از افراد دیگر را آلوده می‌کنند. به‌عنوان مثال وقتی می‌گوییم در یک عروسی 400 نفره 100 نفر مبتلا شده‌اند، دلیلش وجود یکی از این نمونه‌ها است.

* تحقیقاتی که به آن اشاره کردید، بیشتر در حوزه‌های دارویی و درمان بیماری کرونا مؤثر بوده، در حوزه تحقیقات بهداشتی چه کارهایی در کشور انجام شده است؟

در حوزه تحقیقات بهداشت درباره کروناویروس هم طی این مدت تحقیقات بهداشتی و اپیدمیولوژی زیادی انجام شده است. به‌عنوان نمونه تفسیر مطالعات متعدد در زمینه اپیدمیولوژی و تأثیر تست‌های سرولوژی بر مبنای تحقیقات بهداشتی بوده، در حوزه بهداشت هم تحقیقات زیادی درحال انجام است که نتایج آن به‌تدریج انتشار می‌یابد؛ همچنین مطالعات بزرگی در این زمینه درحال انجام بوده، برای این تحقیقات فضاهای عمومی ازجمله برخی پاساژها، برج‌های تهران و حتی ساختمان وزارت بهداشت از منظور وجود کروناویروس، کنترل و تحقیق شده‌اند.

* نکته‌ای که از ابتدای شناسایی نخستین مورد کروناویروس تاکنون اذهان را به خود مشغول کرده، این است که چه مرجع و چه منبعی برای اطلاعات و تحقیقات بیماری کرونا معتبر بوده؟ هر فرد مطلع و هر مکانی که در آن تحقیق صورت می‌گیرد، می‌تواند منبع اطلاع‌رسانی کرونا باشد؟ مردم آخرین اطلاعات علمی درباره کرونا را باید از کجا دریافت کنند؟ این ضعف اطلاع‌رسانی درباره کروناویروس تا حد زیادی به فراموشی اهمیت بیماری در جامعه هم دامن زده است، برای این موضوع چه راهکاری پیشنهاد می‌کنید؟

به‌تازگی یک مطالعه رفتارشناسی مردم در زمان بحران کرونا در یک ژورنال خارجی به چاپ رسیده است که نشان می‌دهد وقتی موجی از بیماری می‌آید و نمودار ترس مردم فوق‌العاده بالا می‌رود، این ترس بر حضور مردم در اجتماعات تأثیر می‌گذارد و حضور را بسیار پایین می‌آورد و موج بیماری کاهش می‌یابد. به محض اینکه ترس با سرعت اُفت می‌کند، دوباره حضور بالا می‌رود و بیماری افزایش می‌یابد؛ بنابراین نشان می‌دهد که آگاهی و ترس مردم به کاهش بیماری منجر شده و در کل دنیا هم وضع به همین منوال بوده است.

وزارت بهداشت سخنگو دارد، اما اطلاع‌رسانی از این مقوله جدا است. ما در وزارت بهداشت و ستاد ملی مبارزه با کرونا چند کار در حوزه اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی انجام داده‌ایم که یکی از آن‌ها تلفن 4030 است و هر فردی تماس بگیرد، اطلاعات جامع و دقیق به مردم داده می‌شود.

یکی از مهم‌ترین اقدامات در وزارت بهداشت این است که به‌تازگی مصوب کردیم به افرادی که به مراکز بهداشتی و درمانی مراجعه می‌کنند، پمفلت‌های اطلاع‌رسانی داده شود. این پمفلت‌های آموزشی در دسته‌بندی‌های متعدد تهیه شده‌اند که به افرادی که کرونا مثبت هستند یک نوع اطلاعات، به افرادی که دارای بیمار کرونایی هستند یک نوع اطلاعات و به افرادی که مبتلا نیستند نیز یک نوع دیگر اطلاعات مورد نیازشان را می‌دهد؛ این موضوع ابلاغ شده و در سراسر کشور اجرایی می‌شود.

همچنین دانشگاه‌های علوم پزشکی با صداوسیما و رسانه‌های مراکز استان‌های کشور همکاری می‌کنند که برنامه‌های اطلاع‌رسانی را با گستره بیشتر و حتی به زبان‌های بومی و محلی آموزش دهند و آموزش را جدی‌تر پیش ببرند.

*موتاسیون: یک تغییر ژنتیکی است که صفات زیستی بعضی از افراد یک گونه را تغییر می‌دهد. به‌عبارت دقیق‌تر جهش‌ها تغییراتی در توالی دی‌ان‌ای هستند؛ جهش‌ها می‌توانند در هر ناحیه‌ای از دی‌ان‌ای رخ دهند.