سپهرغرب، گروه کاردانش: حل مشکلات کشور به رابطه موثر و عملیاتی بین صنعت و دانشگاه بستگی دارد که همیشه موانعی بر سر راه آن وجود داشته است.

در بخش‌های مختلف کشور، مشکلات ریز و درشتی وجود دارد که دانشگاه‌ها، باید بتوانند برایش راه‌حل موثر و کاربردی ارائه کنند؛ اما این فرایند عموما کمتر اتفاق می‌افتد. از طرفی پای درد و دل جوانان نخبه و مخترع کشورمان که بنشینید، یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین گلایه‌هایشان، ارتباط ضعیف صنایع با دانشگاه‌هاست. خلاء‌ بزرگی که سبب شده ایده‌ها و فناوری‌های کشف شده توسط جوانان نخبه کشورمان تنها به ثبت چند مقاله علمی در ژورنال‌های مختلف جهان ختم شود و گره‌ای از مشکلات موجود در صنعت باز نکند. حالا اما بر اساس مدل موفق در دنیا، یک راه‌حل موثر در حال شکل‌گرفتن در کشورمان است؛ شرکت‌های تحت‌عنوان کارگزارهای علم و فناوری که به‌صورت تخصصی بر روی به هم‌رسانی دانشگاه‌ها و صنایع تمرکز می‌کنند، برای هر یک از موانع موجود، یک راه‌حل عملیاتی ارائه داده‌اند و برای رفع معضل 60 ساله عدم ارتباط موثر این دو بخش حیاتی، یک رویکرد را در پیش گرفته‌اند.

 وضعیت ایران در ارتباط صنعت با دانشگاه در چه نقطه‌ای است؟

تحریم‌های گسترده غرب علیه ایران، دولت و واحدهای تولیدی بخش خصوصی را جهت تأمین نیازهای فناورانه‌ دچار مشکل کرده‌ است. درهمین راستا، بخش خصوصی و دولت در تلاشند تا بتوانند نیازهای فناورانه و مسائل خود را با اتکا به توانمندی‌های داخلی مثل شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها حل کنند. البته در حال حاضر نیز برخی از صنایع از توانمندی‌های مربوط به شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه‌ها استفاده می‌کنند ولی ارتباط ساختاریافته‌ای بین مراکز تولید دانش و فناوری (دانشگاه، شرکت‌های دانش‌نیان) با صنایع ایجاد نشده است.

اگرچه بخشی از نیازهای فناورانه کشور از طریق شرکت‌های دانش‌بنیان و دانشگاه حل می‌شود ولی باتوجه زیرساخت‌های علمی و آزمایشگاهی موجود و هزینه‌های صرف شده در دانشگاه‌ها، سطح فعلی همکاری دانشگاه و صنعت قابل قبول نیست. بر اساس آمارهای بانک جهانی، رتبه هزینه‌کرد تحقیق و توسعه ایران در بین 121 کشور در سال 2020، با سهم 0.8 درصدی از تولید ناخالص داخلی، 48 است این در حالی است رتبه همکاری دانشگاه و صنعت در همان سال 117 است. این آمارها نشان می‌دهد علی‌رغم انجام هزینه‌کرد تحقیق و توسعه در ایران، سهم دانشگاه‌ها پایین است.

 چرا عملکرد ادارات ارتباط صنعت دانشگاه‌ها ضعیف است؟

علی‌رغم تمایل برخی از واحدهای تولیدی جهت همکاری با دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان، این همکاری متاسفانه به دلیل بی‌انگیزگی و تخصص پایین مدیران ارتباط با صنعت دانشگاه‌ها، محدود است. درحال حاضر مسیر ورود پروژه‌های صنعتی به دانشگاه، اداره ارتباط با صنعت دانشگاه است. در این حالت، مراکز صنعتی با ارسال RFP (عنوان و جزئیات مسأله) به مراکز دانشگاهی از آن‌ها می‌خواهند تا مجری مناسب برای حل این مسائل را معرفی کند. دانشگاه نیز به‌واسطه اداره ارتباط با صنعت خود و از طریق فراخوان، پروپوزال‌های ارسال شده از سوی اعضای هیئت علمی و شرکت‌های ذیل پارک‌های علم و فناوری را جمع‌آوری و اقدام به عقد قرارداد می‌نماید. اگرچه تا به امروز اداره ارتباط با صنعت دانشگاه‌ها عملکردهای مثبتی نیز داشته‌اند ولی به دلیل نبود نظام انگیزشی مناسب و برخورد غیرتخصصی با مسأله ارتباط با صنعت، دچار ضعف عملکردی در سال‌های گذشته شده‌اند.

اداره ارتباط با صنعت متشکل از مدیران و کارمندان دانشگاه است. بدیهی است که افزایش یا کاهش قراردادهای صنعتی منعقد شده با شرکت‌های صنعتی و دستگاه‌های اجرایی ارتباطی به حقوق ماهانه مدیران و کارکنان ندارد. بنابراین طبیعی است که انگیزه لازم در نیروی انسانی اداره با صنعت برای عقد قرارداد بیشتر وجود نداشته باشد. این امر باعث شده است تا کارمندان و مدیران ارتباط با صنعت انگیزه کافی برای مراجعه به صنعت برای تجمیع مسائل و دقیق کردن مسائل آن و ارجاع آن به مجریان توانمند دانشگاهی را نداشته باشند.

 چرا ارتباط صنعت با دانشگاه شکل نمی‌گیرد؟

ارتباط با صنعت علاوه بر نیاز به انگیزه نیاز به تخصص نیز دارد. برخی از فناوری‌های صنعتی، علی‌رغم سادگی بین‌رشته‌ای هستند و لازم است به پروژه‌های کوچک‌تر شکسته شوند و این امر نیاز به افراد متخصص دارد. از یک طرف صنعت مسأله‌ای را مطرح می‌کند و انتظار دارد تا حل شود؛ همچنین اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها، بیشتر به پژوهش مشغول هستند و تخصص لازم برای فهم دقیق انتظارات صنعت را ندارند. ضروری است تا متخصصین با ذکر پروژه‌های مورد نیاز صنعت و تبدیل آن به چند پروژه کوچک‌تر چنین مسائلی را برای دانشگاه قابل هضم نمایند.

علاوه بر چالش‌های ذکر شده، مشکلات دیگری نیز در مسیر ارتباط صنعت و دانشگاه وجود دارد که هر کدام به نحوی در کاهش ارتباط بین این دو نهاد موثراند. عدم تخصص کافی در مورد قراردادنویسی، صدور تضامین برای پروژه‌ها، اخذ تأییدیه‌ها و استانداردها و ازجمله آن‌ها هستند.

 راه‌حلی کاربردی و موثر برای مشکل ارتباط صنعت و دانشگاه

یکی از موثرترین راهکارهای در پیش گرفته‌شده در جهان برای کاهش چالش‌های ذکر شده در مسیر ارتباط صنعت و دانشگاه، بهره‌گیری از نظام کارگزاری تبادل فناوری در دانشگاه‌ها است. در این ساز‌و‌کار،کارگزاران که عموما شرکت‌های خصوصی و تخصصی در حوزه مشخصی در حال فعالیت هستند از محل بهم‌رسانی و ارائه خدمات برای حل چالش‌های ذکر شده بین صنعت و دانشگاه منتفع می‌شوند. مهم‌ترین مزیت این ساز و کار دارا بودن انگیزه و تخصص بالا برای افزایش قرارداد بین صنعت و دانشگاه به دلیل چابکی و خصوصی بودن آن است.

کارگزارهای علم و فناوری که عموما از بخش خصوصی و متمرکز در یک حوزه تخصصی فعال هستند، کسب و کار خود را در به‌هم‌رسانی و یکسان‌سازی ادبیات بین صنعت و دانشگاه تعریف کرده‌اند. این شرکت‎ها در نقش تسهیلگر می‌توانند در حوزه ارتباط با صنعت، خدماتی از جمله جمع‌آوری تقاضاهای موجود در صنعت برای تحقیق و توسعه و ارائه به دانشگاه و شرکت‌های فعال در پارک، ارائه مشاوره حقوقی در زمینه عقد قرارداد، کمک در حوزه شکستن پروژه مورد نیاز صنعت و تبدیل آن به چند پروژه کوچک‌تر، مشاوره در زمینه اخذ تضامین مورد نیاز صنعت برای پروژه‌ها و... ارائه کنند. این شرکت‌ها در کنار ابزارهایی مثل پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد، شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری، ارتباط میان دانشگاه‌ها و صنعت را تسهیل کنند.

 نمونه‌های موفق کارگزاران علم و فناوری در جهان

شرکت BASF یکی از این شرکت‌های بزرگ با 117 هزار کارمند و فعال در 90 کشور جهان است که به عنوان کارگزار علم و فناوری با مرکزیت آلمان با بسیاری از دانشگاه‌های جهان همکاری دارد. این کارگزار علم و فناوری در سال 1994 به جای تولید مواد جدید شیمیایی، تبدیل به یک حلقه واسط بین شرکت‌های شیمیایی و فناورها شده و با ایجاد بستری سعی کرده است تا مسائل شرکت‌های بزرگ صنعتی را تجمیع کرده و آن‌ها در مراکز نوآوری و فناوری دانشگاهی حل نماید. سازوکار حل مسأله طوری است که مسائل فناورانه و نوآورانه را از شرکت‌های صنعتی و کسب کارها تجمیع و پس از تهیه RFP مناسب، آن را به مراکز دانشگاهی و تحقیق و توسعه می‌دهد تا راهکارهای مد نظر صنایع و کسب و کارها پیدا شوند. یکی دیگر از عناصری که این شرکت با آن‌ها سر و کار دارد صندوق‌ها هستند. این شرکت هم خود صندوق دارد و هم با برقراری ارتباط با شبکه صندوق‌ها در تأمین مالی پروژه‌ها و سرمایه‌گذاری مشترک روی فناوری‌ها با آن‌ها همکاری می‌کند. شکل زیرنمایی از بازیگرانی را که این شرکت با آن‌ها ارتباط دارد نشان می‌دهد.

این شرکت در زمینه‌های مرتبط با شیمی در بخش‌های کشاورزی، مواد غذایی و بهداشتی، مواد، شیمیایی، راهکارهای صنعتی و فناوری‌های سطحی از مشتریان خود، مسائل را گرفته و پس از احصای راه‌حل و فناوری از مراکز فناوری و نوآوری، آن را به صنعت برمی‌گرداند. این شرکت در سال 2019،59.3 میلیارد یورو معادل 71.8 میلیارد دلار گردش مالی داشته است. این امر نشان می‌دهد موفقیت مالی شرکت BASF چشمگیر بوده است.

شرکت BASF در بسیاری از دانشگاه‌های معتبر دنیا نمایندگی دارد. این شرکت بر مبنای مجاورت جغرافیایی سعی کرده دانشگاه‌هایی که نزدیک به هم هستند یک شبکه کند و از پتانسیل آن‌ها استفاده نماید.

 شکل‌گیری کارگزاران علم و فناوری در ایران

کشور ما سال‌هاست که سعی کرده تا با ایجاد ابزارهایی مثل پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد، شتاب‌دهنده‌ها و مراکز نوآوری ارتباط بین صنعت و دانشگاه را بیشتر کند و مسائل صنعتی را از مسیر دانشگاه حل نماید. مرور تجربیات دنیا می‌تواند الگوهای مناسبی برای بومی‌سازی و پیگیری داخل کشور باشد. کارگزارهای علم و فناوری از جمله این تجربیات هستند که توانسته اند به عنوان عضو جدیدی در زیست بوم علم و فناوری کشورها بسیاری از موانع پیش روی ارتباط صنعت و دانشگاه را حل نمایند.

سابقه استفاده از ظرفیت شرکت‌های کارگزار برای افزایش ارتباط بین شرکت‌های فناور یا دانشگاه با صنایع در کشورمان چندان زیاد نیست. معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری از سال 1385، شبکه فن‌بازار ملی از 1387، صندوق نوآوری و شکوفایی از 1391، کریدور توسعه صادرات و تبادل فناوری از سال 1393 و شبکه تبادل فناوری از سال 1393 از کارگزار برای بهم‌رسانی، ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، برگزاری رویداد، مشاوره و منتورینگ نیروی انسانی استفاده کرده‌اند. در جریان شکل‌گیری این نهادها، شرکت کاریز اعتماد به عنوان یک کارگزار بخش خصوصی از سال 1391 در دانشگاه علم و صنعت فعالیت داشته است.

 معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری

پس از تشکیل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال 1385 و رصد زیست‌بوم علم و فناوری، خلأ وجود حلقه‌های واسط بین فناورها و صنایع احساس شد. پس از آن، معاونت علمی از کارگزارهای فناوری برای ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان، احصای مسائل صنعتی و تهیه RFP برای مسائل احصاء شده و عقد قرارداد استفاده نمود. معاونت علمی به ازای هر ارزیابی، احصای مسأله، تهیه RFP و هر قرارداد بهم‌رسانی حق‌الزحمه به کارگزار پرداخت می‌کرد.

 شبکه فن‌بازار ملی ایران

شبکه فن‌بازار ملی ایران که در پارک پردیس مستقر است در بهمن‌ماه 1387 اقدام به افتتاح شبکه فن‌بازار ملی ایران نمود. مهمترین وظایف شبکه فن‌بازار ملی ایران، گسترش کارگزارهای فناوری در سطوح بین‌الملی، ملی و استانی بوده است. شبکه فن‌بازار ملی در 23 استان کشور اقدام به تأسیس شبکه فن‌بازار استانی نموده و در سه حوزه تخصصی سلامت، گاز و شهر هوشمند اقدام به ایجاد فن‌بازار تخصصی کرده است. فن‎‌بازار ملی از 50 شرکت خصوصی کارگزاری حمایت مادی و معنوی می‌کند و در سال 1399 مبلغ 60 میلیارد تومان برای تسهیل‌گری کارگزارها از سوی دولت در نظر گرفته شده است.

 صندوق نوآوری و شکوفایی

برای حمایت از اختراعات و شرکت‌های دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها، مجلس شورای اسلامی در سال 1389 قانونی تصویب و به تأیید شورای نگهبان رساند. مطابق ماده 5 این قانون، صندوق نوآوری و شکوفایی در سال 1391 تشکیل شد. صندوق نوآوری و شکوفایی در چهار زمینه تسهیلات، ضمانت‌نامه، سرمایه‌گذاری و توانمندسازی خدمات ارائه می‌دهد. این صندوق برای ارزیابی فنی و مالی شرکت‌های دانش‌بنیان به منظور کاهش ریسک‌ها از کارگزارها استفاده می‌نماید. این صندوق در سال 1398 بالغ بر 2800 میلیارد تومان به شرکت‌های دانش‌بنیان تسهیلات ارائه داده و در سال 1399 حداقل به ارزش 1000 میلیارد تومان ضمانت‌نامه صادر کرده است.

 کریدور توسعه صادرات و تبادل فناوری

معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال 1393 اقدام به منظور خلق ثروت برای جامعه با استفاده از صادرات محصولات با فناوری بالا اقدام به راه‌اندازی و حمایت از کریدور توسعه صادرات و تبادل فناوری نمود. هدف از ایجاد این کریدور تسریع در تولید و صادرات فناوری شرکت‌های دانش‌بنیان با استفاده از ظرفیت کارگزاران بوده است. لذا این کریدور سعی کرده است تمام خدمات مشاوره‌ای اعم از بازرگانی و عقد قرارداد تا فروش فناوری در عرصه بین‌المللی را ارائه دهد. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، از سال 1395 تا پایان شهریور 1396، نزدیک به 2729 خدمت از سوی کریدور به شرکت‌های دانش‌بنیان انجام شده است.برای حمایت از صادرات دانش‌بنیان، نزدیک به 39 میلیارد ریال بودجه به این کریدور تخصیص یافته است.

 شبکه تبادل فناوری ستاد نانو

شبکه تبادل فناوری ستاد نانو از سال 1394 ایجاد شد و طبق گزارش این شبکه، از سال 1394 تا آبان ماه 1399 نزدیک به 3200 نیاز صنعتی در زمینه نانو از 1300 واحد صنعتی شناسایی کرده است و با استفاده از ظرفیت کارگزاران، 260 مسأله را حل کرده است. بر مبنای آمار معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، ارزش صادرات شرکت‌های دانش‌بنیان در سال 1390 معادل 280 میلیون دلار بوده که در سال 1395 با 44 درصد افزایش 403 میلیون دلار رسیده است.

 کارگزاران در دانشگاه

با وجود تلاش‌های صورت گرفته تاکنون فعالیت‌های کارگزاران فناوری در دانشگاه‌های کشور توسعه چندانی نداشته که برای این منظور حمایت‌های وزارت علوم تحقیقات و فناوری از اهمیت بالایی برخوردار است. با این وجود برخی از شرکت‌های خصوصی تجربیات موفقی در زمینه راه‌اندازی ارتباطات موفق بین صنعت و دانشگاه داشته‌اند. به عنوان نمونه شرکت کاریز اعتماد رایانه مهر به عنوان شرکت دانش‌بنیان رتبه یک معاونت علمی از سال 1388 فعالیت خود را بعنوان کارگزار بخش خصوصی در دانشگاه علم و صنعت و در حوزه فولاد و معدن شروع کرده است. این کارگزار در سال 1398 بالغ بر 1000 تفاهم‌نامه امضا کرده و نزدیک به 130 میلیارد تومان و 48 قرارداد بهم‌رسانی در محیط دانشگاه انجام داده است. این شرکت در حال حاضر تفاهم نامه‌ای با دانشگاه تهران برای بهم‌رسانی و شکستن پروژه‌های صنعتی به امضا رسانده است.

با این اوصاف یکی از مهم‌ترین حلقه‌هایی که در زیست‌بوم علم و فناوری کشور باید به‌صورت ویژه مورد توجه قرار بگیرد، کارگزاری‌های علم و فناوری هستند و این مهم، توجه ویژه دانشگاه‌ها و صنایع و مخصوصا اهتمام ویژه تصمیم‌گیران این حوزه را می‌طلبد.