ضرورت و اهداف پژوهش

فرهنگ و تغییرات فرهنگی در ایران یکی از برجسته‌ترین عوامل تصمیم‌سازی در عرصه سیاسی به‌حساب می‌آیند. شایعه یکی از واقعیت‌های اجتماعی موجود در هر جامعه‌ای است که تا حدی افکار عمومی را جهت می‌دهد، تهییج می‌کند و یا به رکود و خمودی می‌کشاند. شایعه می‌تواند به پیشروی و حرکت جامعه بینجامد و یا برعکس از پیشروی آن جلوگیری کند و به زوال و انحطاط منجر شود. برای وجود شایعه دو شرط اصلی لازم است؛ نخست اینکه موضوع شایعه برای گوینده و شنونده از اهمیت برخوردار باشد و دوم وقایع حقیقی در نوعی ابهام پوشیده باشد. شایعه درواقع برآیندی است از ابهام و موضوع دارای اهمیت، هرچه این دو عامل شدت یابد، بر شدت شایعه انجام‌شده افزوده می‌شود.

در این بین برخی نیز معتقدند که گویا هر شایعه‌ای بهره‌ای از حقیقت را دارد. حقیقت‌هایی که می‌توانند سیاسی، اجتماعی و اقتصادی یا هر نوع دیگر باشند. سند همکاری 25 ساله میان ایران و چین که اخیراً به امضای هر دو طرف رسیده است؛ آغازی بر شایعات بسیاری از قبیل واگذاری چند جزیره ازجمله کیش به چینی‌ها، حضور پنج نیروی نظامی چینی برای تأمین امنیت منافع چین، دفن زباله‌های هسته‌ای چین در بیابان‌های ایران، فروش مواد اولیه ارزان به چین و واگذاری حق برداشت از معادن اصلی کشور و همچنین به کارگیری مزارع عظیم ماینینگ در ایران توسط چین بوده است. در این پژوهش نویسنده تلاش دارد ضمن بررسی فرهنگ شایعه‌پذیری که یکی از اصلی‌ترین مؤلفه‌های فرهنگ سیاسی است، به علل شکل‌گیری شایعات پیرامون سند مذکور بپردازد.

  عوامل شکل‌گیری شایعات در ایران

سانسور یکی از عوامل اصلی ایجاد شایعه در ایران است. درواقع سانسور ازآنجایی که به علت کاهش اطلاعات خروجی راجع به یک موضوع می‌تواند ایجاد ابهام نماید، می‌تواند از عوامل زمینه‌ساز شایعه به‌شمار آید. هنگامی که افراد به‌شدت مشتاق کسب خبر درباره چیزی هستند، اما نمی‌توانند اطلاعات موثقی به‌دست آورند، مستعد پذیرش شایعه‌ها می‌شوند.

همچنین عدم وجود نظام اطلاع‌رسانی از دیگر عوامل شکل‌گیری شایعه در جامعه است. برخی بررسی‌ها نشان می‌دهند که بین متغیرهای سن و تحصیلات با پذیرش شایعه رابطه معناداری وجود دارد، این در صورتی است که بین جنس و شغل با پذیرش شایعه رابطه معناداری وجود ندارد. همچنین ابهام در خبر و اهمیت موضوع در پذیرش شایعه تأثیر دارد و شایعه با موضوع سیاسی بیشتر مورد پذیرش قرار می‌گیرد. پذیرش شایعه به اهمیت موضوع نیز مربوط است و آنچه واضح است فرهنگ از عوامل ایجاد اهمیت برای اشخاص است؛ بنابراین یکی از عوامل شکل گیری و شیوع شایعه را می‌توان فرهنگ دانست که در این پژوهش ذیل عنوان فرهنگ شایعه‌پذیری به آن پرداخته شده است.

  فرهنگ شایعه‌پذیری در ایران

فرهنگ شامل نظاماتی از ارزش‌ها و احساسات است که از سویی شامل مؤلفه‌های برآمده از شخصیت فردی و از طرفی دیگر شامل مؤلفه‌های برآمده از نظام‌های اجتماعی است؛ به طوری که شایعات برای پذیرش نیازمند زمینه‌های تاریخی و فضاهای فرهنگی مشترک‌اند. در ایران یک فرهنگ جمعی وجود دارد که مثل آن در دیگر کشورها قابل مشاهده نیست. فرهنگ سیاسی ایرانیان در دهه‌های اخیر نشان داده که در آن اعتمادی به نخبگان وجود ندارد.

از سوی دیگر الگوهای نارس در فضای سیاست‌ورزی نخبگانی و توالی آن، منجر شده است که میان برهای ذهنی عجین با مشکلات و بسترهای شایعه ایجاد شود. همچنین نت بارگی بخش اعظمی از قشر تحصیل‌کرده که خود به‌عنوان مراجع عامه عموم مردم هستند، با توجه به بسترهای آلوده‌ای که فضای نت در اختیار گذاشته است می‌تواند بسیار خطرناک باشد و موجب انحرافات جدی فکری ثانویه شود. از سوی دیگر در جوامعی همچون ایران که فرهنگ شفاهی غلبه دارد، ظرفیت مؤثر واقع شدن شایعه به‌صورت قابل توجهی در مقابل سایر جوامع بالا می‌رود.

  بررسی موردی سند همکاری 25 ساله ایران و چین

اخیراً سندی برای همکاری 25 ساله میان ایران و چین به امضای هر دو طرف رسیده که آغازی بر شایعات بسیاری بوده است. در این راستا برخی تلاش داشتند تا با بهره‌گیری از حافظه کوتاه‌مدت تاریخی، روایتی به دلخواه خود را ترسیم نمایند. چنانکه سعی نمودند تا با سری و مخفیانه عنوان کردن این قرارداد و مقایسه آن با قراردادهای ترکمانچای و گلستان، سند همکاری را یک معاهده الزام شرم‌آور خطاب نمایند. این در حالی است که بند 6 بیانیه رسمی ایران و چین در سال 1394 به‌صورت رسمی و علنی به سند همکاری 25 ساله ایران و چین اشاره شده بود: «نظر به اراده راسخ طرفین برای توسعه روابط دو کشور و با توجه به مکمل بودن ظرفیت‌های اقتصادی و همچنین وجود زمینه‌های مختلف همکاری در عرصه‌های انرژی، زیرساختی، صنعتی، فناوری و سایر زمینه‌های مشترک، دو طرف توافق می‌نمایند رایزنی‌ها و مذاکرات لازم جهت انعقاد قرارداد همکارهای جامع 25 ساله را در دستور کار قرار دهند.» در همان زمان نیز در دیدار آیت‌الله خامنه‌ای و نخست وزیر ژاپن به‌صورت رسمی به این موضوع به‌عنوان یک سند مؤثر و راهبردی اشاره شد. همچنین مجدداً آقای ظریف وزیر امور خارجه ایران در شهریور سال 1398 دوباره به این سند همکاری اشاره کرده بود.

  پیشنهادهایی برای کنترل گسترش شایعات در ایران

آنچه بیان شد تحلیلی سامانمند از علل آشکاری بود که موجب شکل‌گیری شایعات در ایران می‌شوند. عللی که پژوهشگر تلاش داشت تا با بیان مسئله فرهنگ و تأثیرگذاری آن در قالب فرهنگ شایعه‌پذیری به بررسی آن بپردازد. درنهایت پیشنهادها ذیل برای کنترل روند ایجاد و گسترش شایعه در ایران ارائه می‌شود:

1. جلوگیری از سانسور و ارائه شفاف از رویدادهای پدیدآمده به‌عنوان نخستین روایت در پدیده‌های رخ داده؛

2. افزایش بسته‌های آموزش سواد رسانه و آشنا نمودن عموم مردم در قالب رسانه ملی و نظام آموزشی برای مصون سازی افراد از شکل‌گیری شایعات؛

3. افزایش ارتباطات میان مسئولان و مردم و تقویت جامعه مدنی برای گسترش اعتماد میان مردم و مسئولان و تبدیل شدن آنان به مراجع خبری و اطلاعاتی؛

4. مدیریت رویدادها از قبل از شکل‌گیری (رویدادهای قابل پیش‌بینی) برای جلوگیری از تبعات ناشی از شایعه.

  جمع‌بندی

شایعه یکی از واقعیت‌های اجتماعی موجود در هر جامعه‌ای است که تا حدی افکار عمومی را جهت می‌دهد. مهم‌ترین علل شکل‌گیری شایعات متأثر از فرهنگ شایعه‌پذیری در ایران شامل مواردی از قبیل عدم اعتماد به نخبگان و از دست دادن مرجعیتشان در بین عموم مردم، شفاهی بودن فرهنگ ایرانیان و شبکه ای بودن ارتباطات و تسریع انتشار شایعات و عدم تمایل بخش حکمرانی به انتشار سریع و شفاف و طبقه‌بندی شده اخبار و اطلاعات برای جلوگیری از ابهام است. این پژوهش در تلاش است به بیان مسئله فرهنگ و تأثیرگذاری آن در قالب فرهنگ شایعه‌پذیری بپردازد؛ و درنهایت نیز پیشنهاداتی برای کنترل روند ایجاد و گسترش شایعه در ایران ارائه شد که جلوگیری از سانسور، افزایش بسته‌های آموزش سواد رسانه و افزایش ارتباطات میان مسئولان و مردم برخی از آن‌ها بودند.

این مطالعه در مجمع ایرانی دفاع از حقیقت توسط سعید نادری اصل و در سال 1400 انجام شده است.