فروچاله یک بحران، زلزله خاموش و خطری جدی است که باعث نابود شدن منابع تمدنی می‌شود. این عباراتی است که در چند سال اخیر به وفور شنیده شده یا در رسانه به آن پرداخته‌ایم. طی سال‌های اخیر بارها و بارها هشدارهایی از سوی کارشناسان مطرح شده تا همه به عمق فاجعه پی ببرند اما دریغ!

در این بین استان همدان متأسفانه یکی از سردمداران این اتفاق نامبارک محیط زیستی است به نحوی که نخستین فروچاله استان همدان در سال 1371 در محدوده روستای «همه‌کسی» شهرستان بهار و سپس منطقه جهان‌آباد، دشت‌های کبودرآهنگ و قهاوند و آخرین مورد آن نیز سال 1397 در نزدیکی روستای «کِردآباد» شهرستان کبودراهنگ ایجاد شد اما این پایان ماجرا نیست. در صورت تداوم بی‌توجهی به منابع آبی موجود در استان با توجه به خشک‌سالی، احتمال تولد متوالی فروچاله در نقاط مختلف این استان دور از انتظار نیست.

طبق آخرین خبرهای منتشرشده از سوی دستگاه‌های متولی، 34 فروچاله و فرونشست نقطه‌ای از سال 1371 تاکنون در استان همدان ایجاد شده که سهم دهه 90، پنج فروچاله، دهه هشتاد 11 و مابقی نیز مربوط به دهه 70 است که قطر بزرگترین آن به 50 و عمق آن به 20 متر می‌رسد. تأسف‌بارتر اینکه به‌دنبال وقوع فرونشست زمین، فضاهای خالی خاک که مخزنی طبیعی برای نگهداری آب‌های زیرزمینی هستند، بسته می‌شوند و در نتیجه خاک خاصیت نفوذپذیری و مخزنی خود را برای همیشه از دست می‌دهد و به همین دلیل نیز کارشناسان از این پدیده به‌عنوان مرگ آبخوان‌ها یاد می‌کنند. در حالی که تنها چهار میلی‌متر فرونشست سالانه زمین در کشورهای توسعه‌یافته، بحران به‌شمار می‌رود که در کشور ما فرونشست سالانه زمین در برخی مناطق ایران به 40 تا 54 سانتی‌متر در سال رسیده و این یک رکورد هراس‌آور است.

حال آنکه فرونشست‌ها که نشانه‌ای واضح از تخلیه آب‌های زیرزمینی است، در مسیر خود، علاوه بر اماکن مختلف، تأسیسات زیربنایی و حیاتی مانند سیستم‌های مرتبط با برق و آب و گاز را هم به مخاطره می‌اندازد و طی این سال‌ها روزبه‌روز در حال نزدیک شدن به مناطق مسکونی است.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با عضو هیئت علمی گروه زمین‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا گفت‌گویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

محمدحسین قبادی با بیان اینکه احتمال وقوع فروچاله در همه جای دشت‌های شمالی استان وجود دارد؛ بنابراین مسئولان باید فکری برای این موضوع داشته باشند، گفت: درخصوص عواملی که باعث بروز این اتفاق می‌شود در گام باید نخست باید به نوع سنگ کف مناطقی که این فاجعه در آن اتفاق می‌افتد اشاره کنم زیرا در علم زمین‌شناسی، مهندسی یک سری سنگ‌های مشکل‌آفرین وجود دارد که یکی از آن‌ها سنگ‌های کربناته هستند که در تماس با آب حل می‌شوند و در درازمدت حفره و کانال ایجاد می‌کنند. در زیر دشت‌های شمالی همدان این سنگ‌های انحلالی وجود دارد.

وی در تشریح چگونگی تأثیرگذاری نوع این سنگ‌ها در ایجاد این فروچاله‌ها اذعان کرد: سنگ‌های انحلالی در تماس با آب حفره ایجاد می‌کنند، خاک‌های دشت شمال همدان رُمبنده (واگرا) هستند و از هم باز می‌شوند، در زیر دشت هم حفره و شکستگی وجود دارد که در نهایت خاک‌های واگرا تحت تأثیر وزن ریزش کرده و به حفره می‌رسند و فروچاله ایجاد می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه دومین دلیل ایجاد فروچاله‌ها افت سطح آب‌های زیرزمینی است، ابراز کرد: موضوع بعدی کف‌شکنی چاه‌ها است.

این استاد زمین‌شناسی با تأکید بر اینکه وجود گسل در منطقه و برخی سازندها همچون سازند کربناته قم از دیگر عوامل تأثیرگذار در ایجاد چنین فجایع محیط زیستی است خاطرنشان کرد: فرونشست زمین می‌تواند خسارت‌های فراوان به زیربناها و انواع سازه‌ها و زمین‌های کشاورزی وارد کند. برای کاهش میزان این پدیده، باید بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی کاهش یابد و با تغذیه مصنوعی، آبخوان‌ها تقویت شوند و یا اینکه روند رو به رشد برداشت و مصرف را متوقف نمود و به نوعی طرح تعادل‌بخشی را به اجرا درآورد.

قبادی با تأکید بر اینکه بارها به روش‌ها و راهکارهای علاج‌بخشی نیز اشاره شده و بخشی از آن‌ها در دستور کار اجرا قرار گرفته، اذعان کرد: جلوگیری از حفر چاه‌های غیر مجاز، جلوگیری از کف‌شکنی چاه‌ها، ساخت دیواره در اطراف فروچاله‌های موجود، نصب دستگاه‌های هشداردهنده در مبادی مسکونی، تغییر در روش آبیاری، استفاده از روش‌های تغذیه مصنوعی و نهایتاً سهمیه‌بندی میزان پمپاژ آب چاه‌ها درست مثل سهمیه‌بندی کارت سوخت، ازجمله این راهکارهاست.

وی با اشاره به اینکه متأسفانه در پیش روی اجرای این راهکارها علاج‌بخشی برخی مشکلات و مباحث وجود دارد گفت: متأسفانه مطرح بودن برخی مسائل سیاسی و در عین حال نفوذ برخی افراد، مانع از اجرای تمام و کمال این راهکارهاست؛ برای مثال به‌طور کلی نباید نیروگاه شهید مفتح در این منطقه ‌ایجاد می‌شد حال آنکه در جانمایی آن نیز موضوعات زمین‌شناسی نیز در نظر گرفته نشد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا با بیان اینکه من اگر جای استاندار همدان بودم یقیناً خواب راحت نداشتم زیرا خطر بیخ گوش مناطق مسکونی است، گفت: آنچه مسلم است اینکه در راستای احقاق حقوق عمومی یقیناً پیگیری این موضوع به لحاظ حقوقی‌ به‌راحتی امکان‌پذیر است.

قبادی با تأکید بر اینکه نخستین پیامد عدم توجه به این فروچاله‌ها از بین رفتن اراضی کشاورزی است، ابراز کرد: خوشبختانه در مناطقی که فروچاله ایجاد شده هنوز خرابی ساختمانی را شاهد نبوده‌ایم اما یقیناً این معضل روزبه‌روز در حال نزدیک شدن به مناطق مسکونی است به طوری که یکی از آن‌ها در 200 متری یک مدرسه ایجاد شده است.

وی با تأکید بر اینکه مسئولان باید بگویند برای اینکه جان مردم تهدید نشود، چه پیش‌بینی‌هایی کرده‌اند؟ تصریح کرد: بحرانی‌ترین نقاط استان در خصوص فروچاله‌ها دشت‌های شمالی استان هستند که این پدیده ادامه خواهد داشت و نخستین و آخرین فروچاله استان نخواهد بود و فقط باید دعا کرد مردم صدمه نبینند.

وی با تأکید بر اینکه در منطقه یکی دیگر تهدیدات محیط زیستی بروز چشمه‌های با آب گازدار است که در پی خوردن دام از این آب شاهد تلف شدن آن‌ها هستیم، گفت: یقیناً دستگاه و متولیان از این موضوع مطلع بوده و هستند چراکه برداشت از چشمه‌ها در برخی از نقاط ممنوع اعلام شده است.

مع‌الوصف یک سلسله سیاست‌های اشتباه در حوزه تولید محصولات کشاورزی و صنعت و به‌تبع آن توسعه نامتوازن این دو بخش طی دهه‌ها، منابع آبی همدان به‌شدت تهدید شد. حال آنکه در کشورهای توسعه‌یافته سهم بخش کشاورزی 30 درصد، شرب و بهداشت 11 درصد و سهم بخش صنعت و معدن 59 درصد است.

نکته حائز اهمیت اینکه دهان باز کردن زمین چیزی است که طی 30 دهه اخیر بیشتر در همدان بروز و ظهور یافته چنانچه استان کاملاً با این مسئله درگیر شده به طوری که برخلاف دشت‌های دیگر دارای فرونشست در کشور، فرونشست در دشت کبودراهنگ و مناطق شمالی استان با محدوده اصلی روستاها درگیر شده و در حال نفوذ است که در صورت عدم چاره‌سازی، همه سازه‌ها و بناهای مسکونی را تحت تأثیر قرار خواهد داد؛ بنابراین در صورتی که فکر اساسی برای این موضوع و تغذیه آبخوان‌های دشت همدان نشود، یقیناً در بازه زمانی کوتاه‌مدتی دشت کبودراهنگ خود را خواهد بلعید.