رهاشدگی گلخانهها عامل خسارتبار شیوع آفات
در ماههای اخیر، خبرهای متعددی از جهش روند احداث گلخانه در استان همدان منتشر شده، از اعلام فعال بودن 9 شهرک گلخانهای به وسعت 125 هکتار و برداشت سالانه 24 هزار تن محصول و ایجاد اشتغال برای بیش از هزار نفر، گرفته تا اجرای سه شهرک گلخانهای جدید در ملایر، اسدآباد و حسینآباد.
همزمان، طرح مطالعاتی ایجاد یک مجتمع هزار هکتاری و حتی چشمانداز شهرک گلخانهای پنجهزار هکتاری در استان مطرح شده که قرار است دهها هزار تن به تولید و هزاران شغل به اشتغال استان بیفزاید.
در سطح کلان از گلخانهها بهعنوان نماد تحول دانشبنیان در کشاورزی همدان و راهی برای صرفهجویی 50 درصدی در مصرف آب و افزایش تا 10 برابری تولید یاد میشود. اما پشت این آمار درخشان و وعدههای بزرگ، واقعیت دیگری نیز در حال شکلگیری است. واقعیتی که کشاورزان و گلخانهداران هر روز با آن دستوپنجه نرم میکنند. چند ماه پیش، رئیس سازمان نظام مهندسی کشاورزی استان، بهصراحت از شیوع ویروس «پیچیدگی برگ زرد گوجهفرنگی» در گلخانههای همدان خبر داد و اعلام کرد: منشأ آن نشاءهای آلوده بوده و ناچار شدهاند طرح پایش گلخانههای استان را آغاز کنند. این خبر، اگرچه بهظاهر یک اطلاعرسانی فنی بود، اما در واقع زنگ خطر بزرگی را برای آینده کشاورزی گلخانهای استان به صدا درآورد.
امروز در همدان از یک سو با گسترش کمی شهرکهای گلخانهای، جذب سرمایه و شعارهای صادراتمحور روبهرو هستیم و از سوی دیگر با واقعیت تلخی چون شیوع بیماریهای ویروسی، خسارتهای چندمیلیاردی و نبود مدیریت علمی و نظارت مؤثر.
تجربه میدانی و روایتهای کارشناسان و اساتیدی همچون دکتر محمدخانجانی نشان میدهد که فاصله معناداری بین «تصویر رسمی توسعه گلخانهها» و «تجربه روزمره گلخانهدار در میدان» وجود دارد، فاصلهای که اگر جدی گرفته نشود میتواند سرمایههای هنگفت، اعتماد تولیدکنندگان و آینده امنیت غذایی استان را با تهدیدی جدی مواجه کند. در ادامه آنچه از نظر میگذرانید، گفتوگوی سپهرغرب است با این استاد گیاهپزشکی دانشگاه بوعلی سینا.
دکتر محمدخانجانی در تشریح ضرورت توسعه گلخانهها در کشور گفت: احداث گلخانه قبل از هر چیز به معنای استفاده بهینه از نهادههای کشاورزی مانند آب است، از سوی دیگر، تولید در گلخانه مبتنی بر همان نهادههای محدود است اما در کشوری مثل ایران که با کمبود منابع آبی مواجه شده، استفاده از همین مقدار آب میتواند تولید را چندین برابر افزایش دهد. درواقع با همان میزان آب و سایر نهادهها، گلخانه بهرهوری تا 10 برابر ایجاد میکند. برای مثال، شما در کشت فضای باز شاید 50 کیلو گوجهفرنگی برداشت کنید اما در گلخانه همین مقدار میتواند تا 10 برابر افزایش یابد؛ بنابراین با توجه به نیاز غذایی کشور، امروز ضروری است از ظرفیت تولیدی خود به شکلی مطلوب بهره ببریم.
وی ادامه داد: در شرایط فعلی دیگر توجیه ندارد که سبزی و صیفیجات را در فضای باز کشت کنیم. به همین دلیل در برنامه ششم توسعه، رویکرد حمایتی بخش کشاورزی بر تولید گیاهان در محیطهای حفاظتشده و گلخانهای متمرکز شد.
وی در ادامه با اشاره به اینکه حمایت از کشت گلخانهای محدود به ایران نیست خاطرنشان کرد: بسیاری از کشورها با تغییرات اقلیمی مواجهاند حتی کشورهای غربی و ایالات متحده خشکسالیهای بیسابقهای را تجربه کردهاند، ما نیز چارهای نداریم جز حرکت به سمت مدیریت بحران، تأمین امنیت غذایی و سازگاری با شرایط جدید.
استاد گیاهپزشکی دانشگاه بوعلی سینا با اشاره به تغییرات اقلیمی و پیامدهای آن گفت: بخش مهمی از فرآیند تولید تحت تأثیر این تغییرات قرار گرفته. وقتی گلخانه میسازیم، فقط یک سازه ایجاد نمیکنیم بلکه باید از بارشها و منابع طبیعی بیشترین بهره را ببریم. جمعآوری آب باران از اقدامات ضروری است که باید در همه گلخانهها پیشبینی شود. همچنین اگر گلخانهها هوشمند شوند، مصرف آب بهطور قابلتوجهی کاهش مییابد.
خانجانی با بیان اینکه نباید صرفاً به سمت افزایش تعداد گلخانهها حرکت کنیم گفت: تولید گلخانهای تابع شرایط بومشناختی است و اگر تعادل رعایت نشود، ممکن است ظرف یکی دو سال دچار مشکل شویم. یکی از چالشهای اصلی این است که شرایطی که برای رشد گیاه فراهم میکنیم، همان شرایط مطلوب برای رشد آفات و بیماریها نیز هست. به همین دلیل در بسیاری از گلخانهها شاهد افزایش چندبرابری آفات و بیماریها هستیم.
به گفته وی، راهکار اساسی در مدیریت آفات، استفاده از روشهای زیستشناختی (بیولوژیک) است؛ اگر بخواهیم کنترل شیمیایی انجام دهیم، ناچاریم تقریباً هر پنج روز یکبار سمپاشی کنیم و آثار این سموم مستقیم وارد سفره غذایی مردم میشود؛ نتیجه آن را در افزایش بیماریهای سرطانی، آلودگی آب و خاک و کاهش تنوع زیستی میبینیم. حتی سموم میتوانند در چرخه آب منتقل شده و از منطقهای به منطقه دیگر حرکت کنند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود درباره وضعیت گلخانههای استان همدان گفت: با وجود اینکه مسئولان از ایجاد شهرکهای گلخانهای بهعنوان یک افتخار یاد میکنند و گفته میشود استان همدان 9 شهرک گلخانهای دارد، اما باید پرسید این گلخانهها تا چه حد استاندارد هستند و آیا به بهرهوری مطلوب رسیدهاند؟ در حوزه تونلهای پلاستیکی نیز ما فاقد یک مدیریت علمی ناظر بر فعالیتها هستیم. آنچه وجود دارد بیشتر در حد مشاوره یا ترویج است و جهاد کشاورزی بهعنوان دستگاه متولی هنوز نتوانسته آنگونه که انتظار میرود نقش نظارتی و مدیریتی خود را ایفا کند.
این استاد دانشگاه بوعلی سینا با تأکید بر لزوم علمی بودن مدیریت بهویژه در حوزه کشاورزی گفت: وقتی مدیریت علمی وجود نداشته باشد، یک ویروس میتواند تمام محصولات گلخانهای استان را از بین ببرد. متأسفانه در چنین مواقعی بهجای پذیرش مسئولیت، گاهی شاهد فرافکنی هستیم در حالی که اصل مسئله، نبود نظارت علمی و ساختارمند است، نه کمبود امکانات.
خانجانی در انتقاد از مدیریت بیماریهای گلخانهای استان گفت: در صورت مواجهه یک گلخانه با یک بیماری جدید مانند ویروسها، مدیریت علمی فوری ضروری است؛ یا باید آن واحد را ایزوله یا برای مدتی از چرخه کشت خارج کرد تا از انتشار آن به سایر گلخانهها جلوگیری شود؛ اما ساختار فعلی ما به این صورت است که گلخانهها در شهرکها مجاور یکدیگر قرار دارند و آلودگی یک واحد، عملاً همه را درگیر میکند.
وی درباره انتقال آلودگی در فرآیند سورتینگ توضیح داد: با توجه به اینکه محصولات گلخانهها برای بستهبندی به مراکز سورتینگ برده میشوند و در بسیاری موارد این مراکز جعبهها و سبدهای محصولات گلخانهها را جابهجا میکنند، این امر باعث شیوع بیشتر بیماری میشود متأسفانه دستگاههای اجرایی در کنترل و مدیریت این حوزه نیز ناتوان عمل کردهاند.
این استاد دانشگاه با اشاره به شیوع گسترده بیماریهای ویروسی گفت: تا امروز نتوانستهاند بیماری ویروسی پیچیدگی برگ زرد گوجهفرنگی را مهار کنند. گلخانههای خیار و فلفل هم دچار مشکل شدهاند. تقریباً همه گلخانههای استان در فصل اخیر با زیان شدید روبهرو مواجه بودند.
خانجانی در ادامه خاطرنشان کرد: اگر مدیریت علمی وجود داشت، بسیاری از این خسارتها قابل جلوگیری بود، اما دستگاه مسئول نه دانش دارد و نه حتی برای مشورت به دانشگاه مراجعه میکند. همین رهاشدگی باعث شده تمام استان گرفتار بیماریهایی شود که قبلاً در منطقه وجود نداشت و سال جاری شیوع پیدا کرد.
وی در مورد پیامدهای شیوع آفات در گلخانهها گفت: در صورت آلودگی ویروسی گلخانه، بوته دیگر از نظر اقتصادی سودی ندارد، اما همچنان به مصرف آب، کود و نهاده نیاز دارد. این وضعیت، با توجه به کمبود شدید آب، به معنای اتلاف منابع در شرایط کمآبی است.
وی در خصوص خسارات اقتصادی وارده هشدار داد و افزود: گلخانهدار سالانه سرمایهگذاری قابل توجهی انجام میدهد، اما یک آفت میتواند کل سرمایه او را نابود سازد. بهعنوان نمونه قیمت فلفل دلمهای در سال جاری بین 160 تا 200 هزار تومان بود؛ این بدان معناست که یک گلخانه با تولید حدود 200 تن محصول، درآمدی در حدود 12 میلیارد تومان دارد، اما با شیوع یک بیماری، این درآمد به آسانی از بین میرود و متأسفانه این واقعیت تلخی است که اتفاق افتاده است.
این متخصص گیاهپزشکی نبود نظارت را مشکل اصلی دانست و اظهار کرد: در این حوزه هیچ متولی واقعی وجود ندارد. هر کسی هر کاری بخواهد میکند. نه ناظری هست که بگوید گیاه مناسب اقلیم همدان است یا نه، ویروسی هست یا نیست، استاندارد دارد یا ندارد. کشاورز مجبور است خودش بر اساس حدس و تجربه تصمیم بگیرد. در بسیاری موارد دانش گلخانهداران ما از دانش دستگاههای رسمی بیشتر است.
خانجانی که 25 سال تجربه مدیریت گلخانه دارد، میافزاید: من سالهاست در این حوزه فعالیت میکنم و خودم گلخانهدار هستم. دقیقاً میبینم که نهادهای نظارتی چه عملکردی دارند و چه اتفاقاتی افتاده است.
در پایان، او تأکید کرد: مشکل امروز کشور نه سرمایه است و نه نهاده. مشکل بزرگ ما نبود علم در مدیریت تولید است. تا زمانی که دانش علمی وارد عرصه تولید نشود، زیانها ادامه خواهد داشت و دستگاهی که باید مدیریت کند، هیچ اقدام مؤثری انجام نمیدهد.
گفتههای صریح و تجربی دکتر خانجانی، استاد دانشگاه و گیاهپزشک، پرده از یک تناقض بنیادین برمیدارد. در حالیکه در سطح رسمی از توسعه شهرکهای گلخانهای، جذب سرمایه و جهش تولید سخن گفته میشود؛ در کف میدان، گلخانهداران با بیماریهای ویروسی، خسارتهای چندمیلیاردی، نبود قرنطینه، جعبهها و سبدهای آلوده و فقدان یک متولی واقعی برای مدیریت علمی این بخش روبهرو هستند. در چنین شرایطی، نخستین مطالبه جدی از جهاد کشاورزی و نظام مهندسی کشاورزی استان، ایجاد یک «نظام جامع پایش و قرنطینه گلخانهها» است نظامی که از نشاء و بذر تا سورتینگ و حملونقل محصول را زیر چتر استاندارد و نظارت علمی قرار دهد.
دومین مطالبه، طراحی و اجرای «دستورالعملهای الزامآور» برای ایزولهکردن گلخانههای آلوده، مدیریت حرکت سبدها و جعبهها و جلوگیری از انتقال آلودگی بین شهرکهاست. اینکه هر فردی بتواند بدون ارزیابی علمی، هر نوع نشاء یا نهادهای را وارد چرخه تولید کند، دیگر پذیرفتنی نیست. کشاورزی گلخانهای امروز یک سرمایهگذاری چندده میلیاردی است و نمیتوان آن را به سطح آزمون و خطای فردی فروکاست.
سوم، ضرورت سرمایهگذاری واقعی در «دانش و مدیریت تولید» است. همانطور که دکتر خانجانی تأکید میکند، مشکل اصلی نه کمبود سرمایه است و نه کمبود سازه، بلکه «فقدان علم در عرصه مدیریت تولید» است. ایجاد یک «مرکز تخصصی سلامت گیاه و مدیریت بیماریهای گلخانهای» در استان، تدوین دستورالعملهای بومی برای اقلیم همدان، برگزاری دورههای اجباری آموزشی برای گلخانهداران و استقرار سامانه هشدار سریع بیماریهای ویروسی، باید در دستور کار فوری مسئولان قرار گیرد.
در نهایت، افکار عمومی و رسانهها حق دارند بپرسند وقتی با یک بیماری، 12 میلیارد تومان درآمد یک گلخانه در یک فصل دود میشود، سهم دستگاههای مسئول در پیشگیری، جبران خسارت و پاسخگویی چیست؟ توسعه گلخانهای بدون پاسخگویی، شفافیت و اتکا به دانش، نه «موفقیت» که میتواند «بحران بعدی» کشاورزی همدان باشد.
