سپهرغرب، گروه کار و دانش: در فاصله تقریباً 2100 کیلومتری جنوب شرقی مسکو، نخستین و بزرگترین پایگاه فضایی جهان به نام بایکونور در جمهوری قزاقستان واقع شده است. منطقه‌ای نیمه خشک با دمایی به‌طور متوسط 13 درجه سانتی‌گراد که از 45 درجه سانتی‌گراد در تابستان تا منفی 40 درجه تا زمستان تغییر می‌کند.

 پایگاه فضایی بایکونور

پایگاه فضایی بایکونور با ده‌ها سکوی پرتاب، چندین مرکز کنترل، ساختمان مونتاژ، انبار نگهداری از قطعات، کارخانه‌های تولید سوخت‌های مایع یا جامد، شبکه توزیع برق، شبکه گسترده جاده‌ای و ریلی، مراکز ردیابی و ارتباط فضایی و اماکن اقامتی، آموزشی، فرهنگی و ورزشی در راستای جاه‌طلبی‌های شوروی سابق به‌منظور تسخیر فضا بنا نهاده شد و در ابتدا به‌منظور پشتیبانی از پرتاب موشک‌های قاره‌پیمای R7 این جمهوری برنامه‌ریزی شد. امکانات و تجهیزات پیشرفته این پایگاه در طول سالیان دراز و با عبور از چندین دهه رشد، تکامل یافته و هنوز هم در دست توسعه است.

پایگاه فضایی بایکونور محل پرتاب اسپوتنیک 1 اولین ماهواره مصنوعی زمین (1957) و لونا 1 اولین فضاپیمایی که به ماه نزدیک شد (1959) و محل پرتاب موشکی است که یوری گاگارین اولین فضانورد تاریخ جهان (1967) و والنتناترشکوا، اولین فضانورد زن تاریخ (1963) را با خود به فضا برد.

اولین پرواز حامل دو سرنشین وسخود2 (1964) و اولین پرواز خدمه فضایی به یک ایستگاه فضایی سایوز 19 (1971) نیز از این پایگاه انجام شده است.

در واقع تمامی مأموریت‌های خدمه روسی و همه مأموریت‌های نظارت زمینی، قمری، سیاره‌ای و اقیانوسی از پایگاه فضایی بایکونور آغاز شده است. امروزه نیز این پایگاه محل پرتاب تمامی پرتاب‌های روسی است و این تنها سایت پرتاب روسی به حساب می‌آید که قادر به پرتاب موشک‌های پروتون است که برای پرتاب زاریا اولین ماژول ایستگاه فضایی بین‌المللی استفاده شد. پایگاه فضایی بایکونور میزبان چندین پرتابگر است که پروتون به‌عنوان بزرگترین وسیله پرتابی عملیاتی روسیه در اکتبر سال 2002 برای پرتاب فضاپیمای تشخیص اشعه گاما ESA مورد استفاده قرار گرفت.

 تاریخچه پایگاه فضایی بایکونور

پایگاه فضایی بایکونور در دوم ژوئن 1955 در گوشه‌ای از استپ‌های دور افتاده آسیای میانه و به‌منظور ایجاد محلی مخفی برای پرتاب‌های فضایی شوروی سابق به دور از چشم ایالات‌متحده‌آمریکا، در مساحتی به بزرگی 85 کیلومتر از شمال تا جنوب و 125 کیلومتر از شرق به غرب توسط مهندسان شوروی تأسیس شد.

شوروی سابق به‌منظور حفظ اطلاعات خود از بزرگترین رقیب فضایی‌اش ایالات‌متحده‌آمریکا و به‌خاطر دلایل امنیتی برای نام‌گذاری پایگاه پیشرفته خود از نام و مختصات شهری کوچک واقع در 320 کیلومتری شمال شرقی مرکز پایگاه فضایی بایکونور استفاده کرد و بدین‌ ترتیب قدیمی‌ترین و مجهزترین و بزرگ‌ترین مرکز فضایی جهان نامی گمراه‌ کننده به خود گرفت. این مسأله به حدی برای شوروی حائز اهمیت بود که حتی در طول پروژه آپولو-سایوز که پایانی برای جنگ سرد آمریکا و شوروی بود فضانوردان آمریکایی را در طول شب و از جاده‌های بسیار قدیمی شهر تیوراتام نزدیک‌ترین شهر به پایگاه فضایی بایکونور که در جنوب آن قرار دارد به گردش می‌برد. با این حال آمریکایی‌ها موفق شدند با استفاده از هواپیماهای جاسوسی U2 و تصاویر ماهواره‌ای، اطلاعاتی از این مرکز و فعالیت‌های آن به دست آورند.

این پایگاه پیش از ارسال موفقیت‌آمیز یوری گاگارین میزبان بدترین شکست تاریخی خود موسوم به فاجعه ندلین بود که منجر به کشته شدن حدود 150 نفر از جمله یکی از مقامات عالی‌رتبه شوروی شد. این اتفاق در 24 اکتبر 1960 به این دلیل رخ داد که یک موشک R-16 به دنبال عوامل مختلف (از جمله بررسی‌های ایمنی فراموش شده و برنامه پرتاب سریع) بر روی لنت منفجر شد. فاجعه ندلین برای چندین دهه به‌عنوان رازی سر به مهر باقی ماند و حتی از خانواده‌های قربانیان فاجعه نیز مخفی شد.

پایگاه فضایی بایکونور همچنین شاهد دو مأموریت مرگبار دیگر هم بود. در سال 1967 هنگام ورود نخستین فضاپیمای سایوز (سایوز 1) چتر نجات فضاپیما به درستی عمل نکرد که این امر باعث کشته شدن تنها فضانورد آن ولادیمیر کوماروف شد. سه فضانورد سایوز 11 در سال 1971، گئورگی دوبروولسکی، ولادیسلاو وولکوف و ویکتور پاتسایف نیز پیش از ورود مجدد به جو زمین و افزایش فشار کپسول که منجر به انفجار شد جان خود را از دست دادند. این سه نفر تنها فضانوردانی به حساب می‌آیند که جان خود را در خارج از جو زمین از دست دادند چرا که دیگر سوانح منجر به مرگ فضانوردان درون جو زمین رخ داده است.

 پایگاه فضایی بایکونور در دنیای امروز

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 پایگاه فضایی بایکونور به قزاقستان رسید که در حال حاضر روسیه آن را تا سال 2050 با پرداخت مبلغ سالانه 115 میلیون دلار اجاره کرده و تنها محلی است که از آن برای پرتاب‌های فضایی سرنشین‌دار خود بهره می‌برد. تا چندین سال پایگاه فضایی بایکونور تنها دروازه ورودی به ایستگاه فضایی بین‌المللی به حساب می‌آمد تا این که سال گذشته در روز 31 می‌و پس از سه روز تأخیر مأموریت به دلیل شرایط نامساعد آب‌وهوایی آمریکا موفق شد بعد از گذشت 9 سال از بازنشستگی شاتل به ارسال فضانورد از خاک خود و نه از طریق پایگاه فضایی روسیه اقدام کند.

تا پیش از این ایالات‌ متحده تحت قراردادی برای همکاری با آژانس فضایی فدرال برای پرتاب فضاپیمای سرنشین‌دار یا بدون سرنشین خود از امکانات پایگاه فضایی بایکونور استفاده می‌کرد. هواپیمای بدون سرنشین Foton-M توسط یک پرتابگر سایوز-U در مدار قرار گرفت همچنین بسیاری از دیگر مأموریت‌های ناسا از جمله خوشه -2، انتگرال، مارس اکسپرس، ادیسایی، دلتا، سروانتس، ونوس‌اکسپرس و گالیله یا ارسال فضانورد روبرتو ویتوری در آوریل 2005 به ایستگاه فضایی بین‌الملل از طریق این ایستگاه فضایی انجام شده است.

در حال حاضر روسیه در حال ساخت پایگاه فضایی خود موسوم به وستوچنی است تا از وابستگی خود به قزاقستان برای پرتاب‌های فضایی استفاده پیدا کند.