«کاتالیست‌ها» از جمله محصولات کلیدی زنجیره ارزش صنایع نفت و گاز به شمار می‌روند که نقش اساسی در بهبود کیفیت خروجی پالایشگاه‌ها ایفا می‌کنند. تولید 150 نوع کاتالیست قدمتی 180 ساله در دنیا دارد و دانش آن تاکنون در اختیار کشورهای اروپایی و آمریکایی بوده که با صادرات آن به کشورهای صاحب نفت و گاز، درآمد قابل توجهی را از آن خود می‌کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که حدود 90 درصد نفت کشور برای پالایش، نیازمند عبور از مرحله کاتالیستی است و این موضوع اهمیت تولید این محصول را دوچندان می‌کند. «کاتالیست‌ها» به عنوان محصول استراتژیک و کاربردی، علاوه بر نفت و گاز در صنایع پتروشیمی، فولاد و خودرو نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند و بدون حضور این محصول، امکان دسترسی به سوخت و هرگونه محصول پتروشیمی یا گاز عاری از عناصر خطرناک، وجود ندارد. از آنجایی که تولید «کاتالیست‌ها» مستقیماً با اقتصاد کشور گره خورده است در صدد بر آمدیم تا با بررسی وضعیت کشور از نظر تولید این محصول استراتژیک توسط محققان و فارغ التحصیلان کشور، برنامه‌های توسعه‌ای شرکت‌های دانش بنیان در این زمینه را جویا شویم. تولید 85 درصدی کاتا لیست‌ها توسط دانش بنیان‌ها دکتر اسماعیل قادری‌فر رئیس مرکز فناوری‌های راهبردی معاونت علمی و فناوری در خصوص بومی‌سازی کاتالیست‌ها توسط محققان کشور، گفت: کاتالیست یکی از حوزه‌های اثر گذار در صنعت نفت، گاز، پتروشیمی، فولاد و… کشور است که ما توانسته‌ایم به تولید این محصول استراتژیک دست یابیم. وی گفت: متاسفانه یکی از حوزه‌هایی که وابستگی اساسی به سایر کشورها داشتیم و تهیه آن دغدغه جدی صاحبان صنایع بوده به همین کاتالیست‌ها ختم می‌شود. در واقع سالیانه حدوداً 700 تا یک میلیارد دلار ارزش مصرف کاتالیست در ایران است که علی‌رغم عدم پیچیدگی‌های تولید آن، جز اقلام وارداتی ما محسوب می‌شد. به گفته قادری‌فر، نیاز کشور به حدود 150 قلم کاتالیست، شرکت‌های دانش‌بنیان را بر این واداشته که در این مسیر وارد شوند و داخلی سازی را آغاز کنند در این میان طی یک الی دو سال اخیر 90 درصد نیاز کشور توسط این شرکت‌ها تامین شده است. این نشان‌دهنده یک عزم ملی است که دانش بنیان‌ها توانستند در این شرایط تحریم، خوش بدرخشند. نقش تعیین‌کننده کاتالیست در منظومه اقتصادی کشور وی افزود: با توجه به برنامه‌هایی که دولت و کشور برای توسعه پالایشگاه‌های در شرف تاسیس دارند طبیعتاً حجم نیاز کالاهای کاتالیستی هم در کشور روز‌به‌روز افزایش پیدا می‌کند و به نوعی شرکت‌های ایرانی بازار بالقوه خوبی را پیش رو خواهند داشت. قادری‌فر تاکید کرد: امیدوار هستیم تا یک الی دو سال آینده کل صنعت کاتالیست در کشور داخلی‌سازی شود و به تولید صددرصدی برسیم. طبیعتاً با بومی‌سازی 150 نوع کاتالیست مورد نیاز کشور، بازار ایران اشباع می‌شود و امکان ورود به بازاراهای صادراتی هم فراهم خواهد شد. رئیس مرکز فناوری‌های راهبردی معاونت علمی و فناوری با تاکید بر اینکه اکنون با بومی سازی کاتالیست‌ها توسط محققان کشور، با کشورهای چین، ژاپن، امریکا و کشورهای اروپایی برابر هستیم زیرا محصولات قابل رقابتی را به بازار روانه کرده‌ایم، بیان کرد: ما توان بالقوه‌ای در تولید این محصول داریم و می‌توانیم نقش صنعت کاتالیست را در منظومه اقتصادی کشور و GDP ملی نشان دهیم؛ انشاالله با توسعه ظرفیت‌های تولید کاتالیست در کشور طی دو الی سه سال آینده بازار صددرصدی را به دست خواهیم آورد. وی ادامه داد: ما با اتکا به ظرفیت و پتانسیل محققان کشور امیدوار هستیم و می‌توانیم بازار بزرگ کاتا لیست‌ها در کشور را از خارجی‌ها پس بگیریم. راه‌اندازی مجتمع پالایشگاهی با بهره‌وری از کاتا‌لیست‌های ایرانی وی گفت: اخیراً یک مجتمع پتروشیمی راه‌اندازی شده که افتخار این مجتمع، استفاده صددرصدی از کاتا‌لیست‌های ایرانی است. در اصل یک شرکت دانش‌بنیان با این مجتمع قراردادی مبنی بر تامین کاتا‌لیست‌های مورد نیاز پالایشگاه را منعقد کرده تا با کاتالیست بومی فرآیند پالایش مجتمع پتروشیمی انجام بگیرد. در واقع این پالایشگاه، صددرصد از محصول ایرانی بهره‌وری دارد که این موضوع برای اولین بار در کشور رخ داده است. به گفته وی، اکنون تعدادی از شرکت‌های دانش‌بنیان فعال برای ساخت و تامین کاتالیست مورد نیاز برای مجتمع‌های پتروشیمی و نفتی وارد مدار تولید شده‌اند و با خودباوری ملی و نگاه «ما می‌توانیم» کاتالیست‌های مختلف را در دست تولید قرار داده‌اند. بازار بکر صنعت خودرو برای کاتالیست‌سازها قادری‌فر با بیان اینکه کاتا‌لیست‌ها در صنایع نفت، گاز، پترروشیمی، فولاد و خودرو قابل استفاده هستند، بیان کرد: خودرو هم یکی از بخش‌هایی است که به کاتالیست نیاز دارد و این می‌تواند بازار بکر و فوق‌العاده‌ای برای شرکت‌های دانش بنیان باشد. رئیس مرکز فناوری‌های راهبردی معاونت علمی و فناوری با تاکید بر اینکه ما محدودیتی برای ایجاد شرکت‌های دانش‌بنیان نداریم، گفت: اگر شرکت دانش‌بنیانی توانایی ورود به تولید کاتالیست را داشته باشد باید در ابتدا بازاریابی کند و با مطالعه و شناخت کامل از وضعیت بازار و فروش وارد کسب و کار شود زیرا بازار‌سازی برای محصولات فناورانه یکی از مهم‌ترین عوامل موفقیت و پیشران‌های موفقیت محسوب می‌شود. وی با بیان اینکه امکان صادرات این محصول بعد از رفع نیاز کشور وجود دارد، بیان کرد: ما می‌توانیم روند معکوس صادرات به کشورهای همسایه مانند آسیای میانه، کشورهای شرق اسیا، عراق، کویت و… را داشته باشیم. *تابوی تولید کاتالیست شکست در ادامه بررسی وضعیت تولید کاتالیست‌ها در کشور به سراغ یکی از شرکت‌های دانش‌بنیانی رفتیم که توانسته با تولید برخی کاتالیست‌ها نیاز صنایع نفت و گاز را رفع کند. اما این شرکت به تازگی برگ جدیدی از تولیدات خود را رو کرده به‌طوری‌که علاوه بر تولیدات قبلی خود، توانسته نیاز صددرصدی یک پالایشگاه تازه تاسیس را از کاتالیست‌ها تامین می‌کند. امیر هومن کریمی وثیق مدیر این شرکت دانش‌بنیان تولید کننده انواع کاتالیست با بیان اینکه کاتالیست یا کاتالیزور تسهیل‌کننده نفت، گاز، پتروشیمی و فولاد در کشور هستند که اخیراً شرکت‌های دانش‌بنیان به سمت تولید آن روی آورده‌اند، گفت: بر اساس برآوردها، صنایع به 90 الی 100 نوع کاتالیست نیاز دارند که طی 10 سال اخیر بعد از تحریم، بیش از 30 درصد این نیاز توسط کاتالیست سازهای ایرانی رفع شده است. وی با تاکید بر اینکه پیش از اینها تابویی برای ورود به تولید کاتالیست در کشور وجود داشت و کسی نمی‌توانست به سمت تولید کاتالیست برود، گفت: اما اکنون این تابو شکسته شده به‌طوری‌که در این شرکت تلاش کرده‌ایم هر ساله دو الی سه کاتالیست جدید را داخلی‌سازی، تجاری‌سازی و به تولید برسانیم. پتروشیمی و فولاد مشتری کاتالیست‌های ایرانی مدیر این شرکت دانش‌بنیان در خصوص تعداد کاتالیست‌های تولیدی در این شرکت دانش‌بنیان گفت: تاکنون در این شرکت 40 کاتالیست تولید شده که این تعداد در دسته‌بندی‌های مختلف قرار می‌گیرند. در حال حاضر، اغلب پتروشیمی‌های کشور و تمام مجتمع‌های فولادی و نیز شرکت‌های پالایش نفتی مشتری مستقیم ما هستند. وی در خصوص صادرات گفت: به دلیل اینکه رقیب درجه یک در ایران نداریم، تلاش می‌کنیم به بازار بین‌المللی دست بیابیم؛ البته که در این امر موفقیت‌های چشمگیری کسب کرده‌ایم که نتایج آن صادرات تکنولوژی ایرانی در حوزه مواد پیشرفته بوده است. کمرنگ شدن اثر تحریم در زمینه کاتالیست‌ها با اتکا به شرکت‌های دانش بنیان کریمی‌وثیق افزود: شرکت‌های اروپایی بیش از 150 سال است که در زمینه تولید کاتالیست ورود پیدا کرده‌اند؛ این‌طور که پیداست آن‌ها از نظر تولید از کشور ما جلوتر هستند اما در حقیقت وجه تمایز شرکت‌های ایرانی با شرکتهای اروپایی به میزان «سرعت» در تولید است؛ در واقع شتاب ایرانی‌ها در کاتالیست بالا رفته است. وی افزود: ما تلاش کردیم در سایه آن‌ها حرکت کنیم و از لحاظ کیفیت نسبت به نمونه‌های اروپایی نیز وضعیت خوبی داریم. وی ادامه داد: کاتالیست یکی از اولین کالاهای تحریمی بوده به‌طوری صنایع مصرف‌کننده کاتالیست شرایط پیچیده و دشواری در این زمینه داشتند اما اکنون با تکیه بر شرکت‌های دانش‌بنیان و توانایی دانشمندان، کشور از این فضای فشار تحریم درآمده است. وی تاکید کرد: رسیدن به تولید بیش از صد نوع کاتالیست شاید کمی زمان‌بر باشد اما با برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته رسیدن به این هدف دست نیافتنی نخواهد بود به‌طوری‌که در حال حاضر توانایی تولید بیش از پنجاه درصد از کاتالیست در داخل کشور وجود دارد که این امر نقش به‌سزایی در کاهش ارزبری از کشور خواهد داشت. به گفته کریمی، تاکنون در زمینه تولیدات پرمصرف کاتالیست فعالیت کردیم اما میزان مصرف پایین در اولویت نبوده که بناست این دسته از کاتالیست‌ها به تدریج وارد چرخه تولید شود. ظرفیت تولید در این شرکت پنج‌هزار‌تن از انواع مختلف کاتالیست به صورت سالانه است. کریمی با بیان اینکه تیم فنی و علمی شرکت از فارغ‌التحصیلان از دانشگاه‌های دولتی هستند، گفت: اکنون میزان واردات کاتالیست در کشور برابر 500 میلیون دلار است که شرکت‌های دانش‌بنیان درصدد هستند از میزان واردات این محصول بکاهند و نیاز کشور را 100 درصد برطرف کنند. تولید کاتالیست بر پایه تحقیق و توسعه یک شرکت دانش‌بنیان دیگر فعال در زمینه تولید محصولات کاتالیست توانسته علاوه بر تامین نیاز داخل، صادراتی به عراق، ارمنستان، آذربایجان، ترکیه و امارات داشته باشد. عبدالرضا حمیدی مدیر این شرکت تولیدی تحقیقاتی، می‌گوید: تاکنون در این شرکت بیش از 300 قطعه سرامیکی و کاتالیستی تولید شده است. نائیب رئیس انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ایران با بیان اینکه اساس کار ما بر پایه تحقیق و توسعه پایه‌گذاری شده، گفت: محصولاتی که در این شرکت به تولید رسیده‌اند با کیفیت هستند و رضایت مصرف کننده‌های محصولات ما در صنایع نفت، گاز، پتروشیمی، پالایش و… گواه بر این مسئله است. حمیدی خاطر نشان کرد: این باعث افتخار است که ایران یکی از تولید‌کننده‌های کاتالیست در خاورمیانه به شمار می‌رود و می‌تواند مدعی شود که 4-5 شرکت داخلی بیش از 50 نوع کاتالیست را به تولید رسانده‌اند. وی با بیان اینکه تاکنون علاوه بر تامین نیاز کشور به 4 کشور صادرات داشته‌ایم، افزود: عراق، ارمنستان، اذربایجان، ترکیه و امارات از جمله کشورهایی هستند که از کاتالیست ایرانی و ساخته شده در این شرکت دانش‌بنیان بهره برده‌اند. البته که صادرات کاتالیست از جانب ایران مشکلاتی دارد زیرا اکثر سهامداران پالایشگاه‌ها اروپایی یا امریکایی هستند از این رو باید با ترفندهایی خاص این محصول را صادر کنیم. وی باتاکید بر ضرورت رفع موانع تولید و صادرات گفت: مقام معظم رهبری هم به موضوع رفع موانع تولید تاکید دارند از این رو لازم است برخی قوانین اصلاح شود؛ همچنین پیشنهاد داریم که ما تولید را بر عهده بگیریم و دولت عهده دار فروش باشد. وی ادامه داد: البته برخی مسائل مانند قیمت دلار و عدم ثبات شرایط اقتصادی تولید و صادرات محصولات را تحت تاثیر قرار می‌دهد که باید برای این مسئله نیز تمهیداتی از سوی دولت اندیشیده شود. تا زمانی که دولت از فروش و صادرات حمایت نکند آهنگ رشد تولید چنین محصولات تحریمی بیشتر نخواهد شد. حمیدی با بیان اینکه پتانسیل کشور در زمینه تولید کاتالیست بالا است، گفت: امکان تولید انواع کاتالیستها در کشور وجود دارد و پتانسیل کشور بالاست؛ همچنین با توجه به اینکه عمر هر کاتالیست 11-13 سال است چرخه تولید می‌تواند توسه پیدا کند. تلفیق کاتالیست با فناوری‌های نو در این میان تلفیق دانش تولید کاتالیست با فناوری‌های نوین نیز از نکات جالب توجه است و باعث شده این روزها شاهد نمونه‌های زیادی از آن به ویژه بر پایه فناوری نانو باشیم. دکتر سعید سرکار دبیر ستاد توسعه فناوری نانو در این خصوص گفت: نانو کاتالیست‌ها از جمله محصولاتی هستند که به دلیل تحریم‌ها از یک سالی به بعد وارد کشور نشدند و صنعت پتروشیمی را تحت تاثیر قرار دادند اما اکنون در داخل کشور تولید می‌شوند و ارزش افزوده و ارزآوری زیادی دارند. وی با بیان اینکه تاکنون کاتالیست‌هایی با فناوری نانو به تولید رسیده، تاکید کرد: اکنون این محصول تولیدی حتی از نمونه چینی هم با کیفیت‌تر است و نیاز صنعت پتروشیمی را رفع کرده که قطعاً امکان صادرات این کاتالیست‌ها نیز وجود دارد. به گفته وی تولید کاتالیست‌ها علاوه بر صرفه‌جویی ارزی، توانسته یکی از گلوگاه‌های تحریمی را برطرف کند. خوشبختانه این گلوگاه‌های تحریمی به واسطه دانش محققان کشور در حال رفع است. نانو سرعت کاتالیز را افزایش می‌دهد یکی دیگر از نمونه‌های رسوخ فناوری نانو در تولید کاتالیست، افزایش سرعت کاتالیز است که محققان کشور موفق به دستیابی به آن شده‌اند. سعید شجاعی‌زاده، مدیرعامل یک شرکت دانش بنیان در این خصوص می‌گوید: نانوکاتالیست‌ها همان کار کاتالیست‌های قبلی را انجام می‌دهند اما در زمان کمتر و سرعت بالاتر؛ اما در عین حال کارایی فرآیند با این نانوکاتالیست‌ها نیز افزایش می‌یابد. وی افزود: این شرکت محصولات نانویی مختلفی نظیر نانوکاتالیست دهیدروژناسیون، نانوکاتالیست گوگردزدا، نانوکاتالیست اکسی کلراسیون و پودر آلومینای نانوساختار را تولید و عرضه می‌کند. شجاعی‌زاده گفت: با توجه به نیاز صنایع و با هدف استقلال در تولید کاتالیست‌ها، انواع مختلف این محصول پرکاربرد بررسی شده و با روش‌های جدید و مهندسی معکوس سنتز و پس از آزمایش‌های دقیق به صنایع ارائه می‌شوند. از دستاوردهای جدید کاتالیستی پژوهشگران یک شرکت دانش بنیان مبدل کاتالیست خودرو حاوی نانوذرات فلزات گران‌بها جهت کاهش آلاینده‌های گاز خروجی از اگزوز به تولید رسانده‌اند که این کاتالیست‌های اگزوز برای حذف گازهای خروجی از اگزوز طراحی شده‌اند و قادرند بیش از 90 درصد گازهای آلاینده خروجی از موتور خودرو را کاهش دهند. به گفته فرهاد کیوانی‌مهر دانش آموخته دانشگاه صنعتی امیرکبیر و مجری طرح «اصلاح کاتالیست فرآیند تصفیه هیدروژنی با استفاده از مخلوط اکسیدهای فلزی» گفت: کاتالیست‌های واحدهای تصفیه هیدروژنی عموماً وارداتی بوده و کشورهای آمریکا و فرانسه تولیدکننده عمده این کاتالیست‌ها هستند و اکثر دانش فنی واحدهای تصفیه کشور نیز مربوط به این کشورهاست. وی عنوان کرد: ما توانستیم کاتالیست‌هایی برای فرایند تصفیه هیدروژنی تولید کنیم که علاوه بر اینکه سبب حذف عمیق ترکیبات آلاینده می‌شود کیفیت و ارزش محصول را افزایش می‌دهد بنابراین هم می‌توان استانداردهای محیط زیستی را دریافت کرد و هم بر خلاف کاتالیست‌های تجاری رایج که سبب کاهش کیفیت محصول می‌شود ارزش و کیفیت محصول خروجی را ارتقا دهیم. به گفته فارغ‌التحصیل دانشگاه صنعتی امیرکبیر، با توجه به بحران آلودگی در شهرهای بزرگ و تأمین سوخت پاک برای خودروها، نیروگاه‌های کشور و شناورهای دریایی کسب دانش فنی ساخت کاتالیست‌های تصفیه هیدروژنی را امری مهم دیدیم و به منظور تجاری‌سازی نمونه‌های ساخته شده از همان ابتدای کار با رویکرد تجاری‌سازی محصول پیش رفتیم و نمونه‌ها را به صورتی که قابل بارگذاری در راکتورهای صنعتی باشند تولید کرده‌ایم. حسین صمیمی رئیس پژوهشگاه فضایی ایران درخصوص این کاتالیست گفته است: رانشگرهای تک‌پیشرانه عملگرهایی هستند که می‌توان با نصب آن‌ها در یک سامانه، امکان کنترل وضعیت یا حفظ موقعیت ماهواره را فراهم ساخت. هیچ ماهواره یا وسیله نقلیه فضایی بدون وجود سامانه‌ای برای به حرکت درآوردن یا تغییر جهت و راستای خود قادر به انجام مأموریت‌های محوله برای مدت زمان طولانی نیست. از این‌رو، تأمین سامانه پیشرانش به منظور انجام مأموریت‌های فضایی اجتناب‌ناپذیر است. صمیمی درباره این اختراع توضیح داد: این طرح اختراعی حاصل تلاش پژوهشگران پژوهشکده سامانه‌های حمل و نقل فضایی پژوهشگاه فضایی ایران است و تمامی اجزای مختلف رانشگر به صورت کاملاً بومی طراحی و ساخته شده است. در این رانشگر، پیشرانه با عبور از یک بستر کاتالیستی تجزیه شده و تولید گاز داغ می‌کند. در ادامه گاز داغ تولید شده با عبور از نازل رانشگر، تولید نیروی رانش می‌کند. رئیس پژوهشگاه فضایی ایران ادامه داد؛ تقریباً تمامی تراسترهای تک پیشرانه هیدرازینی از کاتالیست فضایی Shell-405 در آزمایشات تراستری خود استفاده می‌کنند ولی با توجه به بحث تحریم به خصوص در صنعت فضایی، امکان تهیه کاتالیست تجاری که به طور مرسوم در دنیا برای تست‌های تراستری مورد استفاده قرار می‌گیرد، وجود ندارد. وی افزود: از این‌رو، توسعه نانوکاتالیست تجزیه هیدرازین با الزامات عملکردی مطلوب در داخل کشور به منظور استفاده در رانشگرهای تک پیشرانه هیدرازینی ضروری است و یک حلقه از زنجیره فناوری رانشگرهای تک پیشرانه را تکمیل می‌کند. با تأمین یک سامانه پیشرانش هیدرازینی و با استفاده از یک یا چند عدد از این رانشگرها در این سامانه و نیز نصب مناسب رانشگر روی بدنه ماهواره، می‌توان به انجام مأموریت کنترل وضعیت یا حفظ موقعیت یک ماهواره پرداخت.