البته در چند سال اخیر آنچه بیشتر مورد انتقاد شهروندان بوده، کمرنگ شدن اخلاق در جامعه پزشکی است. برای نمونه کم نیستند شهروندانی که از زیر میزی گرفتن برخی پزشکان گلایه دارند یا از این ناراحت هستند که پزشکان برای معاینه آنها وقت نمی‌گذارند البته نباید فراموش کرد کم نیستند پزشکانی که برای درمان بیماران سنگ‌تمام می‌گذارند و در حدود دوسالی که از شیوع کرونا می‌گذرد پزشکان زیادی بوده‌اند که جان خود را برای نجات بیماران به خطر انداخته‌اند.

با این حال رفتار نامناسب برخی پزشکان را نمی‌توان انکار کرد. در ادامه این مسائل را با غلامرضا حسن‌ زاده، دبیر شورای‌عالی برنامه‌ریزی علوم پزشکی در میان گذاشته‌ایم. او معتقد است‌ با تقویت اخلاق حرفه‏‌ای و ایجاد زیرساخت‌ها برای ماندگاری پزشکان در مناطق محروم می‎‌توان تا حدودی مشکلات دسترسی به پزشک را حل کرد.

او اما تاکید می‎‌کند که نه پزشکان که همه اعضای کادر درمان از پرستاران، بهورزها و کارشناسان بهداشت گرفته تا پزشکان و‌ پیراپزشکان باید در کنار هم فعالیت کنند تا مشکلات حوزه درمان برطرف شود.

 آخرین بار چه زمانی به خدمات پزشکی نیاز پیدا کردید؟

همه از خدمات پزشکی استفاده می‌‎کنند و این موضوع به زمان و فرد خاصی بستگی ندارد اما سطح ارائه خدمات متفاوت است. آخرین بار به یکی از بیمارستان‌های دانشگاهی مراجعه کردم.

 پس می‌توان گفت تا به حال با مشکلی به نام نبود پزشک روبه‌رو نشده‌اید؟

سال 70 در یکی از شهرستان‎‌ها که حالا مرکز استان است نیاز به پزشک متخصص زنان و زایمان پیدا کردیم بنابراین به بیمارستان مراجعه کردیم و بسیار دچار مشکل شدیم. آن زمان تعداد متخصص زنان بسیار کم بود و ‎ متخصصانی که بودند یا سرشان شلوغ بود یا مرخصی بودند. امروز اما اگر به آن استان مراجعه کنید تعداد زیادی متخصص زنان و زایمان خواهید دید. این تنوع در دیگر تخصص‌ها هم وجود دارد. در واقع نسبت به گذشته تغییرات زیادی در زمینه دسترسی به پزشکان به وجود آمده است.

 اما در برخی از مناطق هنوز دسترسی مناسب به پزشک وجود ندارد.

درست است اما در مجموع و در کل کشور این‌طور نیست. در کل کشور وضعیت مطلوب است و شرایط نامناسب نیست. ما کل کشور را می‏‌بینیم و نه یک استان خاص را. در مجموع بعد از انقلاب اسلامی‌ شرایط تغییر کرده‌است اما در توزیع عادلانه پزشک دچار مشکلاتی هستیم به همین دلیل باید تغییراتی را ایجاد کنیم تا دسترسی‏ها گسترش پیدا کند و برای این کار باید پزشکان توانمندی داشته باشیم. یکی از ارکان توسعه، آموزش افراد توانمند است. باید افرادی متبحر، توانمند و پاسخگو به جامعه تربیت کنیم.

 در عمل اما به نظر می‌رسد برخی‌ از پزشکان ما تبحر لازم را ندارند، تعداد بالای شکایت از پزشکان حداقل این را نشان می‏‌دهد.

دو مساله را باید از هم جدا کنیم. اول این که برخی از پزشکان مهارت ندارند و بعضی هم قصور می‏‌کنند و کارهایی را انجام می‌‎دهند که نباید انجام دهند. امروز در آرایشگاه‌های زنانه بوتاکس تزریق می‌شود. باید پرسید که آیا آنها تخصص دارند؟ ممکن است بعد از تزریق بوتاکس آسیب‏های جدی به افراد وارد شود. ممکن است افراد در کارهایی که برای آن تربیت شده‎اند توانمند باشند اما کاری می‎‌کنند که تخصص آن را ندارند. به عنوان مثال پزشک عمومی‌که عمل زیبایی بینی انجام می‌‎دهد تخلف می‏‌کند.

 این اتفاق به آرایشگاه‌های زنانه محدود نمی‌شود. در بین جامعه پزشکی و پرستاری نیز کم نیستند افرادی که خدماتی را ارائه می‌‏دهند که تخصص آن را ندارند.

در همه زمینه‏‌ها این‌طور نیست. ما کادر درمان ماهر و توانمندی داریم اما ممکن است در این بین پرستار، ماما یا پزشکی باشد که کارش را خوب بلد نیست. چنین افرادی باید شناسایی شوند. باید طرح توانمندسازی را انجام دهیم. چرا که ما با سلامت مردم سروکار داریم و نمی‌‏توانیم افرادی را که تبحر ندارند رها کنیم. یکی از برنامه‏‌هایی که در معاونت آموزشی در حال برنامه‏ریزی هستیم، برنامه‏‎‎ریزی برای توانمندسازی در همه سطوح است.

 بخشی از این موضوع اما به اخلاق حرفه‌‏ای برمی‌‏گردد و به نظر می‏‌رسد که دست‌تان در این موضوع خالی است.

اطمینان از کیفیت آموزش در همه سطوح و نه‌تنها در سطح پزشک عمومی، بلکه در دندانپزشکی، داروسازی، کارشناس بهداشت و برای تمام اعضای تیم سلامت ضروری است. باید زیرساخت‏های لازم را فراهم کنیم. هدف ما این است که در این دوره نیروهایی توانمند، متعهد، پاسخگو و کارآفرین وارد جامعه کنیم بنابراین یک برنامه به نام برنامه مدیریت جامع بهره‏وری علوم پزشکی نوشته‌ایم. این برنامه با هدف مدیریت بهره‏وری و استفاده از منابع، نیروی انسانی و افزایش کارایی و اثربخشی تدوین شده است. متاسفانه به اندازه‏ای که هزینه می‏‌کنیم، از نیروهایمان استفاده نمی‌کنیم. هزینه ‏هایمان اثربخش نیست. به همین دلیل است که برنامه مدیریت جامع بهره‏وری علوم پزشکی نوشته شد. 10 کارگروه برای آن تعریف کرد‌ه‌ایم. یکی از کارگروه‏‌های ما اخلاق و سلامت معنوی است. در دانشگاه‌ها کارگروه‌‏های زیادی برای اخلاق وجود دارد و ما هم باید آنها را تقویت ‎کنیم.

 در عمل برای بهبود اخلاق حرفه‏‌ای پزشکان چه برنامه‌ای اجرا کرده‌اید؟

مدل مرسوم این‌گونه است که برای هر سطح آموزشی درس و نمره تعریف می‌شود. امروز اما بحث‎هایی وجود دارد به نام مباحث درسی پنهان که در دنیا بر‌مبنای نیاز جامعه طراحی می‏‌شود. مباحث درسی باید طوری طراحی شود که پویا و انعطاف‏پذیر و با توجه به نیاز جامعه تعریف شده و موضوع مباحث درسی پنهان را در خود داشته باشد. برای تقویت اخلاق حرفه‏ای به الگوهای مناسب و اثرگذاری در کشور نیاز داریم. نمونه آن هشت‌سال دفاع مقدس است که جامعه پزشکی اقدامات ارزشمندی انجام داد. این‎ مسائل به ارتقای روحیه دانشجویان پزشکی، پرستاری، دندانپزشکی و گروه سلامت کمک می‌‏کند و آنها می‌‎توانند ببینند که از‌خود‌گذشتگی و ایثار به چه معناست؟ اما این‌که برای این موضوع درسی جدا داشته باشیم خوب نیست. باید به‌صورت مباحث درسی پنهان، اخلاق را آموزش دهیم. فراموش نکنیم در دوره شیوع کرونا کادر درمان چقدر از‌خودگذشتی داشتند؟ بی‏نظیر بودند. کادر سلامت ما تلاش زیادی کردند.

 با این حال اما شهروندان شاهد فعالیت پزشکانی هستند که زیرمیزی می‌گیرند، مالیات نمی‌‏دهند و بیماران را گروهی ویزیت می‌کنند.

این موضوع در همه جامعه پزشکی و همه حوزه سلامت وجود ندارد. گروه محدودی این کار را انجام می‌‎دهند.

 اما یک نفر هم زیاد است.

بله، من هم معتقدم که یک نفر زیاد است و آنها باعث می‌شوند که کادر سلامت آسیب ببیند. همین اتفاق باعث مشکلات زیادی شده است. مشکل ما این است که افرادی درباره مسائل جامعه سلامت نظر می‌‎دهند و می‏‌خواهند در این حوزه فعالیت کنند که تخصصی ندارند. بخشی از این مشکل به‌دلیل عملکرد همکاران ما در بیمارستان‎هاست؛ بنابراین افرادی وارد این حوزه می‌‎‎شوند که تخصصی ندارند و بعد ادعا می‏کنند که می‌‏توانند مشکلات جامعه پزشکی و سلامت را حل کنند. همه اینها به کادر سلامت ضربه می‏زند. مثلا برخی می‏‌گویند که ظرفیت را افزایش دهید، دسترسی افزایش پیدا می‏‌کند و ما این را قبول نداریم. چه کسی گفته است افزایش تعداد پزشکان باعث افزایش دسترسی می‌‏شود؟ شورای عالی انقلاب فرهنگی دستور داد تا ظرفیت سهمیه پزشکان افزایش پیدا کند و ما هم باید این دستور را اجرا کنیم. تا قبل از مصوبه افزایش ظرفیت من گفته بودم که مخالف افزایش ظرفیت پزشکان هستم و امروز که مصوب شده است آن را اجرا می‌‏کنیم اما عزیزان باید بدانند که افزایش تعداد دانشجو مساوی با افزایش ارائه خدمات یا بهبود ارائه خدمات نیست. دسترسی مناسب شاخصه‌‏های خاص خود را دارد. ما پزشکانی داریم که وارد سیستم بهداشت و درمان کشور نمی‌شوند. چرا؟ چون احساس می‌‎کنند که سیستم به آنها نیاز ندارد.

 بخشی از این مساله به زیاده‌خواهی و بی‌اخلاقی افراد مربوط می‌شود.

همه این مسائل جزو اخلاق پزشکی نیست. چنین پزشکی باید زندگی کند. من نمی‏‌توانم به شما بگویم که در فلان روستا کار کنید، ماهی سه میلیون تومان بگیرید و از همه‌چیز هم محروم باشید. شما می‌‎گویید که من درس خواندم باید با ماهی سه میلیون تومان زندگی کنم؟این به برنام ه‏ریزی شما مربوط است که طوری برای پزشکان زیرساخت مهیا کنید که در منطقه روستایی ساکن شوند.

 بله. اما آیا وزارت بهداشت و درمان می‎‌تواند به تنهایی این کار را انجام دهد؟

اما یکی از وظایف وزارتخانه همین است. وظیفه وزارت بهداشت و درمان است که نیروی انسانی را تامین کند اما ما باید از زیرساخت‎های لازم هم برخوردار باشیم. باید منابع مالی پایدار را هم داشته باشیم تا بتوانیم طرح پزشک خانواده را که دغدغه اصلی ماست، اجرا کنیم. باید بدانیم که هر ماه به پزشک خانواده چقدر حقوق دهیم. باید بتوانیم به پزشک بگوییم که در منطقه محروم بمان و درآمدت به اندازه زمانی خواهد بود که در تهران ساکن هستید. برای ساکن شدن در مناطق محروم مشوقی باید وجود داشته باشد و این مشوق را ایجاد نکردیم.

به همین دلیل است که استانی مثل سیستان‏ وبلوچستان تخت و امکانات پزشکی دارد اما کادر درمان ندارد. همه اینها را باید کنار هم دید. نمی‌‎توان گفت که پزشکی که آموزش می‌‏بیند و اخلاق حرفه‎ای دارد باید برود و در مناطق محروم کار کند. این امکان‌پذیر نیست. باید شرایطی فراهم شود فردی که در منطقه محروم کار می‌کند مشوقی داشته باشد تا در آن منطقه بماند. ما نمی‌‏توانیم آنها را محروم کنیم.

 پس باید گفت شرایط همین‌طور باقی می‏‌ماند و مردم مجبورند هر ماه هزینه کنند و برای درمان به منطقه دیگری بروند.

البته که راهکارهایی برای حل این معضلات وجود دارد. ما کارگروهی ویژه تشکیل داده‌ایم برای این‌که بتوانیم موضوع بومی‌‏گزینی را دنبال کنیم. بومی‏‌گزینی جزو مصوبه مجلس شورای اسلامی و لازم‏‌الاجراست.

 اما این مصوبه هم اجرا نمی‌‏شود.

بله، اجرا نمی‏‌شود. قانون مجلس برای بومی‎‌گزینی این است که 30 درصد از ظرفیت دانشگاه‏‌های علوم پزشکی را به اهالی همان منطقه اختصاص دهند اما چه کار کردند؟ نامه دادند به دانشگاه علوم پزشکی یکی از شهرها و به رئیس دانشگاه گفتند که شما به دانشجوی پزشکی نیاز دارید؟ آنها هم گفتند که نه نیاز نداریم و بعد قانون اجرا نشد. ما کارگروه ایجاد کردیم که تصمیم‌‎گیری در این حوزه در یک گروه انجام شود و گفتیم تنها رئیس دانشگاه نمی‎‌تواند بگوید که دانشجو نمی‏‌خواهد. حالا استاندار و نماینده مجلس می‏‌توانند نظر دهند. اگر بومی‎‌گزینی درست انجام شود هزینه‎‌های آموزش کم می‌‏شود و افزایش بهره‏وری هم خواهیم داشت.

 در نهادها و وزارتخانه‌های مختلف کارگروه زیاد تشکیل شده است مساله این است که آیا تصمیم‌های این کارگروه‌‎ها اجرا می‌‏شود؟

اجرا می‌‏شود. باید به همه جوانب نگاه کرد. در برخی از استان‎ها باید دقت بیشتری به خرج دهیم اما بدانید که ارائه خدمات سلامت تنها با پزشک نیست. باید کارشناس بهداشت تربیت کنیم. اگر کارشناس بهداشت محیط خوب داشته باشیم از بسیاری از بیماری‎ها پیشگیری می‌‏کنیم. باید بهورزها را تقویت کنیم. باید به شبکه‌های بهداشت بپردازیم. به همین دلیل است که می‌‎گویم بالابردن کیفیت خدمات مساوی با افزایش تعداد پزشک نیست.

 به نظر می‌‎آید فعالیت‌های شما به دعوای کمبود یا نبود پزشک محدود شده است.

درست است. افرادی در این حوزه اظهارنظر می‏‌کنند که تخصصی ندارند و بدترین اتفاق هم همین است که درباره تعداد پزشکان آمار می‌‎دهند. ما آمارهای متنوعی درباره تعداد پزشکان داریم.

 شما بگویید چند پزشک در کشور فعالیت می‌کنند؟

براساس آماری که سازمان نظام‌پزشکی دارد، حدود 140هزار پزشک فعال در کشور خدمت می‎‌کنند. برخی از دوستان می‌‏گویند که تعدادی از این‎ها بازنشسته شده، فوت یا مهاجرت کرده‌اند. از این تعداد حدود 90هزار پزشک عمومی و 56هزار پزشک متخصص هستند. مجموع این‏ها حدود 146هزار پزشک می‌‎شود. 2500 پاتولوژیست هم داریم که آمار آنها جداگانه منتشر می‏‌شود. این عدد تقریبی را داریم اما آنچه شورای انقلاب فرهنگی و وزارت بهداشت و درمان درباره آن به توافق رسیدند عدد نیست بلکه سرانه پزشک است. آمار سازمان جهانی بهداشت می‌گوید که ایران به‌ازای هر 10هزار نفر جمعیت 16 پزشک دارد اما وزارت بهداشت و درمان و شورای‌عالی‌انقلاب می‏‌گویند به‌ازای هر 10هزار نفر جمعیت حدود 13 پزشک وجود دارد.

 در این سرانه ‌بهورزها و کارشناسان بهداشت نیز دیده شده‌اند‌؟

سرانه سازمان جهانی بهداشت براساس مجموع بهورزها، کارشناسان بهداشت و پزشکان است. ما کشور آذربایجان را داریم که دوبرابر ما سرانه پزشک دارد اما تعداد زیادی بیمار از این کشور برای درمان به اردبیل و تبریز می‌‎آیند. اگر بخواهیم بگوییم که سرانه پزشک با دسترسی مناسب همراه است، اشتباه است.

 اما شهروندان برخی‌ شهرهای ما دسترسی مناسب به پزشک ندارند.

من قبول دارم که دسترسی به پزشک عادلانه نیست و باید عادلانه شود. دسترسی عادلانه اما یک‌شبه اتفاق نمی‌‎افتد. به‌جای این‌که 10سال دیگر پزشکی را تربیت کنیم و وارد سیستم بهداشت و درمان کنیم امروز افرادی را داریم که می‌توانند وارد سیستم شوند؛ چرا به آنها فکر نمی‏کنیم؟ کارشناسان بهداشت را استخدام کنید و به شهرهای کوچک بفرستید تا کار پیشگیری کنند. ما نیاز به پرستار داریم. بهتر است به همه سطوح نگاه کنیم و بعد بگوییم که کمبود پزشک داریم یا نه.

 کارآفرینی دانشجویی

براساس آمارها می‌توان گفت در 68 دانشگاه و دانشکده علوم پزشکی کشور، حدود 2739 استاد، 4654 دانشیار، 12هزار و 41استادیار و 1889 مربی به دانشجویان رشته‌‏های پزشکی، پرستاری، کارشناسان پیراپزشک، ماما و بهداشت و... آموزش می‌‏دهند. این آمار نشان می‎‌دهد دانشگاه‌‏های علوم پزشکی امکان آموزش به دانشجویان را دارند و مشکلی در زمینه آموزش وجود ندارد اما آنچه به نظر حسن‏زاده اهمیت دارد، ظرفیت پذیرش دانشجو در دانشگاه‏ هاست.

او می‌گوید در برخی از رشته‌های حوزه سلامت نباید دانشجو پذیرش شود اما دستور و ضرورت برای پذیرش باعث می‏‌شود دانشگاه‌‎ها مجبور به پذیرش دانشجو شوند. حسن ‏زاده به‌جز ظرفیت پذیرش دانشجو نگران موضوع دیگری هم هست.

او می‌گوید: «افزایش ظرفیت درصورتی‌که شرایط استخدام و به کارگیری آن دانشجو فراهم نشده است، فایده‎ای ندارد.» حسن‌ زاده می‏‌گوید به همین دلیل است که در دانشگاه‏‌های علوم پزشکی باید موضوع کارآفرینی دانشجوها مطرح شود و برای برخی از دانشجوها که مایل به فعالیت هستند امکان کار کردن در دانشگاه‎ به وجود بیاید. به‌عنوان‌مثال دانشگاه‌‏ها می‌‎‌توانند از دانشجویان تکنیسین رادیولوژی برای بخش رادیولوژی استفاده کنند و دانشجو را در دانشگاه استخدام کنند. اتفاقی که می‌تواند در دانشگاه‌‎ها رخ دهد و مشکلات معیشتی بسیاری از دانشجویان را حل کند.