انسان موجودی ناتوان است. روزی نیست که گرفتار بلای طبیعی و یا آفتی زمینی و آسمانی در درون و بیرون نشود. فقر ذاتی او در ایجاد و بقا به سوی پروردگار موجب می‌شود که برای رهایی از هر بلا و مصیبتی، دست یاری به سوی خدای صمد و بی‌نیاز دراز کند. بسیاری از رفتارها و کنش‌ها و واکنش‌های او ارتباط تنگاتنگی با مسئله بحران‌ها و مصیبت‌ها و اضطرارها دارد. برای رهایی و جلوگیری از تأثیر و تأثر رخدادهای نابهنگام و زیانبار دست یاری به سوی این و آن دراز می‌کند و می‌کوشد تا به هر شکلی از پدیدارشدن زیانی جلوگیری کند و یا از دشواری و زیانی رهایی یابد. برای رسیدن به نیازی و برآوردن حاجتی مجبور می‌شود خود را به آب و آتش بزند و برای گریز از ناخوشایندهای روزگار خود را به دامن کسی اندازد که گمان می‌برد می‌تواند وی را یاری کند.

ازاین رو بسیار دیده شده است که مردمان به در خانه کسانی می‌روند که گمان می‌کنند توانایی یاری آنان را دارند. هرچه شخص نیازمندتر و اضطرار وی شدیدتر باشد تلاش و اهتمام بیشتری از خود برای رهایی از مشکل و یا جلوگیری از زیان به عمل می‌آورد. این مسئله موجب می‌شود که به هر چیزی که گمان می‌برد وی را از مشکل و اضطرارش رهایی می‌بخشد تمسک جوید و به اصطلاح به هر خار و خاشاکی چنگ زند.

بسیار دیده و یا شنیده‌اید که مردمان حتی به ظاهر دانشمند و عالم و کامل برای رهایی از بیماری دشوار درمانی به امور بسیار خرافی و سخیف تمسک می‌جویند به فال قهوه و جادو و رمل گرایش می‌یابند و از کسانی یاری می‌جویند که تنها چند درصد احتمال تأثیرگذاری از آنان می‌رود. ریشه این گرایش به سوی امور خرافی و جادو و رمل حتی ازسوی به ظاهر دانشمندان و اهل علم شدت مشکلات و گرفتاری‌هایی است که بدان گرفتار آمده‌اند.قرآن به ریشه‌یابی این امر انسانی و حالت خاص انسان توجه داشته و برای رهایی از مشکلات، سفارش‌های بخصوصی را بیان می‌دارد که در زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

  قرآن و راه رهایی از مشکلات

قرآن با توجه به شناخت کاملی که از حالات و خصوصیات روحی و روانی انسان دارد، به این مشکل انسانی توجه داشته و راه‌هایی را برای رهایی از مشکلات و گرفتاری‌ها و بحران‌ها در حالت اضطراری بیان کرده است. از آن جایی که قرآن محور همه امور و مسائل را به بینش و نگرش توحیدی سوق می‌دهد در این جا نیز به این مسئله توجه خاص داشته و از انسان می‌خواهد در مسائل و مشکلات خویش به این مهم توجه داشته باشد که هیچ امری در جهان بیرون از اراده و مشیت الهی اتفاق نمی‌افتد و هر چیزی که به ظاهر ارتباطی با خدا ندارد در حقیقت منشأ آن را می‌بایست در خدا جست. در این بینش هیچ چیزی اتفاق نمی‌افتد و ازجمله برگ درختان بر زمین نمی‌افتد مگر آن که در پس آن اراده و مشیت الهی به شکل سنت تکوینی و یا تشریعی قرار دارد. چنان که هیچ چیزی در جهان رخ نمی‌دهد مگر آن که علم و دانش آن در نزد خداست و خداوند به همه مسائل از ریز و درشت آگاهی تمام و کمال دارد.

  ویژگی دنیا

قرآن همچنین در آیات مختلف به اشکال گوناگون به این مسئله توجه می‌دهد که دنیا جایگاه انسان است و از ویژگی‌های خاصی برخوردار است که یکی از آن ویژگی‌ها تضاد میان چیزهای وجودی در آن است که به شکل شر و بدی بروز می‌کند. تضاد منافع، شکلی از این تضاد عام است که در هستی جریان دارد. از سوی دیگر به این مسئله نیز توجه می‌دهد که دنیا به جهات ویژگی‌های ذاتی‌اش نمی‌تواند همه‌چیز را چنان که باید و شاید بپروراند و یا زمینه و بستر مناسبی برای همه امور باشد. از این رو مسئله کیفر و پاداش کامل را به جهان دیگر واگذارده است. از سویی دیگر جهان می‌بایست به گونه‌ای آفریده شود که انسان بتواند در آن استعدادها و توانایی‌های خویش را آشکار کرده و به فعلیت درآورد. از این رو شخص باید برای بروز توانایی هایش که در قرآن از آن به اسمای تعلیمی یادشده است، در بستری قرار گیرد که بتواند آن را نشان دهد. این فضا و بستر مناسب بیشتر در حوزه دشواری‌ها و بلایا و گرفتاری‌ها ظهور می‌کند. از این روست که گفته می‌شود مادر اختراعات و ابتکارات، نیاز انسانی است. به این معنا که تا انسان در گرفتاری و مشکلی قرار نگیرد، استعدادهای خویش را بروز نمی‌دهد. به‌عنوان نمونه اگر شخصی در سرزمینی زندگی کند که آب‌های چشمه ساران بر آن جاری باشد نیازی به این نمی‌بیند تا چاهی بسازد و یا قناتی رابرپا دارد و یا اگر همواره از رودها و آب فراوان برخوردار باشد نیازی به سد و بندسازی نمی‌بیند و به اندیشه در این زمینه نمی‌پردازد. بنابراین احتیاج و نیاز و مشکلات کمبود آب در بیشتر فصول است که وی را وامی دارد به فکر سدسازی بیفتد و بر رودها بند ایجاد کند تا آب‌ها را در آن گردآورد.

  علل بروز مشکلات

از مطالب پیش گفته، می‌توان دریافت که مشکلات و گرفتاری‌های انسانی می‌تواند چند علت داشته باشد که عبارتند از 1- مشکلاتی که ذاتی زندگی در دنیاست 2- گرفتاری‌هایی که برای بروز استعدادهای وی ایجاد می‌شود 3- مشکلاتی که برای تنبیه و بیداری وی تحقق می‌یابد و موجب می‌شود تا شخص به فطرت خود بازگردد (یونس آیه 12) و 4- گرفتاری‌هایی که از باب کیفر و مجازات می‌باشد که در این مورد اخیر علت را می‌بایست در رفتار و کنش‌های خود انسان جست و بدی و شر را به خود وی نسبت داد، چنان که قرآن برخی از مشکلاتی را که در دریاها و خشکی‌ها پدید آمده است به خود انسان و رفتار فساد انگیز او نسبت می‌دهد. بنابراین می‌توان بدی‌ها و مشکلات و گرفتاری‌ها را به چند دسته تقسیم کرد که هریک علت خاص خود را دارد. با این همه قرآن برای رهایی از همه این مشکلات گوناگون، سازو کارهایی را سفارش و پیشنهاد می‌دهد که در ادامه نوشتار بدان‌ها پرداخته می‌شود.

  استغاثه به خدا

یکی از راهکارهایی که خداوند برای رهایی از مشکلات و مصیبت‌ها بیان می‌کند، استغاثه به خداست. خداوند دراین باره در آیه 63 سوره انعام می‌فرماید: «قل من ینجیکم من ظلمات البر و البحر تدعونه تضرعا و خیفه لئن انجینا من هذه لنکونن من الشاکرین.

« بگو: چه کسی شما را ازتاریکی‌های خشکی و دریا رهایی می‌بخشد؟درحالی که او را با حالت تضرع و درپـنهان می‌خوانید (و می‌گوئید:) اگر از این (خطرات وظلمتها) ما را رهایی بخشد از شاکران خواهیم بود.»

آن گاه به نمونه‌های عینی دراین باره اشاره کرده و بیان می‌دارد که چگونه انسان‌هایی چون ایوب (ع) و یونس (ع) در هنگام بروز مشکلات و مصیبت‌های سخت که در اضطرار شدید بودند، به خدا استغاثه کرده و پاسخ مناسب دریافت کرده اند (انبیاء آیه 83 و 84 تا 88 و نیز ص آیات 41 تا 43)

بنابر این انابه و تضرع و استغاثه از سازو کارهای پیشنهادی خداوند برای رهایی از هر گونه مصیبت است که انسان گرفتار آن می‌شود. قرآن از این دسته از مصیبت‌ها که آدمی را ناتوان می‌سازد و راه هرگونه چاره‌جویی را بر وی می‌بندد و گاه نزدیک است که به کفر بیانجامد به‌عنوان ظلمات زیاد می‌کند که آدمی را سرگردان می‌سازد و همه روزنه‌های امید و نور رهایی را براو سد می‌کند.

برای رهایی از چنین گرفتاری‌های سخت و تاریک که انسان را درحد اضطرار قرار می‌دهد می‌بایست دست استغاثه به سوی خداوند دراز کرد و تنها از وی یاری جست. دراین لحظات تاریک و دشوار، مضطر می‌بایست تنها نور خداوند را ببیند و به تسبیح وی مشغول شود و هرگونه شرک را از توحید محض و ناب خویش دور سازد. این گونه است که تسبیحات خداوندی تأثیرگذار خواهد بود و همانند یونس از تاریکی بلایا و گرفتاری‌ها نجات و رهایی می‌یابد: «و ذالنون اذ ذهب مغاضبا فظن آن لن نقدر علیه فنادی فی‌الظلمات آن لا اله الا انت سبحانک انی کنت من‌الظالمین فاستجبنا له و نجیناه من الغم و کذلک ننجی‌المومنین.»

خداوند به انسان‌های مضطری که در چنین حالتی از اضطرار قرار گرفته اند سفارش می‌کند که درآن زمان دست استغاثه به سوی آن یگانه بی‌نیاز دراز کنند و تنها او را مؤثر در دنیا و آخرت و هستی بدانند و تنها از او یاری و مدد بخواهند تا بدی و گرفتاری‌های ناخوش از این آنان برداشته شود و از شر آن رهایی یابند: «امن یجیب المضطر اذا دعاه و یکشف السوء (نمل آیه 62)»؛ زیرا تنها اوست که به دعا و درخواست زبانی و وجودی انسان پاسخ می‌دهد و نیازهای او را برآورده می‌سازد و رنج و سختی را از او می‌زداید.

  نماز و روزه و صبر

از دیگر راه‌های رهایی از مشکلات و گرفتاری‌های تاریک و ظلمت‌آفرین، بهره‌گیری از نماز و روزه است؛ زیرا نماز که ذکر خالصانه خداوند و بهترین شیوه پرستش و تشکر و سپاس از خداوند است این امکان را به انسان می‌دهد تا با توحید محض مرتبط گردد و از شرک رهایی بخشد؛ زیرا به نظر می‌رسد که بسیاری از مشکلات آدمی برخاسته از شرک و دوگانه‌پرستی وی است.وقتی انسان، دیگری را در عالم، مؤثر می‌داند از توحید دور شده و گرفتار شرک گشته است که آثار آن گرفتاری‌ها و بلایایی است که بدان‌ها مبتلا می‌گردد. نماز، این فرصت را به انسان می‌بخشد تا با تأثیرگذار واقعی ارتباط برقرار کند و خود را به او متصل نماید و از قدرت وی بهره‌مند گردد. روزه نیز به‌عنوان عامل پدیداری تقوا در آدمی موجب می‌شود تا مهار خویش را در دست گیرد و در دام هوای نفس نیفتد؛ نفس اماره‌ای که وی را به شرک می‌خواند و برای دنیا غیر از خدا مؤثرات دیگری فرض می‌کند. روزه به‌عنوان مصداق کامل صبر به انسان فرصت می‌دهد تا در هنگام گرفتاری‌ها به این و آن دست دراز نکند و ضمن حفظ خود تنها به سوی خدا انابه و تضرع برد و از او یاری جوید. بنابراین در گرفتاری‌ها بهترین ساز و کار آن است که انسان صبر پیشه کند.

خداوند درباره تأثیرگذاری این ساز و کار مفید و سازنده می‌فرماید: «و استعینوا بالصبر و الصلاه و انها لکبیره الا علی الخاشعین»؛ از صبر و نماز در زندگی خویش یاری بجوئید و بدانید که نماز برای بسیاری از مردمان سخت و دشوار است مگر آن که اهل خشوع باشند. بنابراین تنها کسانی از این ساز و کار استفاده می‌کنند که خداوند را به حقیقت شناخته و عظمتش را دریافته باشند. اینان به آسانی می‌توانند از هر اضطرار و مصیبتی رهایی یابند و با تمسک به خداوند از آثار و پیامدهای ناخوش آن در امان باشند. به ویژه که بسیاری از اضطرارها و گرفتاری‌ها که از آن به ظلمات یاد می‌شود آدمی را به سوی کفر و شرک پیش می‌برد و از خدا دور می‌کند.

**فرشته محیطی سورکوهی