این روزها برخی افراد به دلایل جامعه‌شناختی و نیز منفعت‌طلبی با وجود نگاه‌های بدی که متوجه زباله‌گردی است، با زیر سؤال رفتن شأن خود و برچسب‌هایی که به آن‌ها زده می‌شود به کار زباله‌گردی روی آورده‌اند.

مخلوط شدن زباله‌های قابل بازیافت و غیرقابل بازیافت در مبدأ، یکی از عواملی است که انگیزه زباله‌گردی و جمع‌آوری مورد نیاز بازیافت را در برخی افراد ایجاد می‌کند.

از سوی دیگر مهاجرت‌ها و حاشیه‌نشینی از روستاها به شهرها به‌ویژه مراکز استان‌ها، این پدیده را که می‌توان در دسته شغل‌های کاذب دسته‌بندی کرد تشدید کرده درحالی‌که روی آورندگان به آن نیاز به تخصص و سرمایه چندانی ندارند اما با وجود آنکه ممکن است وجهه اجتماعی آن‌ها مخدوش شود، به‌راحتی درآمد کسب می‌کنند.

این مشکل این روزها دامن‌گیر پایتخت تاریخ و تمدن نیز شده به‌طوری‌که پدیده زباله‌گردی در خیابان‌های اصلی و کوچه و پس‌کوچه‌های شهر همدان به یک معضل اجتماعی و چالش بهداشتی تبدیل شده که علاوه بر مخدوش کردن سیمای شهر، بهداشت عمومی را نیز دچار مشکلات عدیده‌ای کرده، این درحالی است که به جرأت می‌توان گفت علاوه بر مرض اقتصادی، نبود فرهنگ‌سازی در خصوص تفکیک زباله و ساز و کار مناسب برای جمع‌آوری پسماندهای تفکیک‌شده در این شهر توسط مدیریت شهری است که به این پدید نامیمون دامن زده است.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌وگویی را با محمدمهدی سروش؛ کارشناس حوزه مسائل شهری و علی‌اکبر نظری؛ رئیس کمیسیون خدمات شهری، زیست‌محیطی و بهداشت شورای اسلامی شهر همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

کارشناس مسائل شهری منشأ زباله‌گردی را به اوضاع اقتصادی و اجتماعی کشور مرتبط دانست و گفت: اوضاع اقتصادی کشور هم‌اکنون به‌گونه‌ای است که بخش‌ها و دهک‌هایی از جامعه عملاً قادر به اشتغال در بخش رسمی و تولیدی نیستند و به همین دلیل پدیده زباله‌گردی اتفاق می‌افتد.

محمدمهدی سروش با تأکید بر اینکه از دیگر دلایل گسترش این پدیده می‌توان به آسیب‌های اجتماعی اشاره کرد افزود: بخشی از شهروندان به دلایل مشخص اجتماعی همچون اعتیاد مجبورند غذای مورد نیاز خود را از داخل سطل زباله پیدا کنند اما باید پذیرفت که تنها معتادان نیستند که روزی خود را در سطل‌های زباله جست‌وجو می‌کنند بلکه افرادی هم هستند که نان‌آور خانواده بوده و به سبب مشقت‌های زندگی ناچارند به این شکل روزی خود را به دست آورند.

وی با تأکید بر اینکه به دلایل جامعه‌شناختی، برخی افراد مجبورند با وجود نگاه‌های بدی که متوجه این کار است، با زیر سؤال رفتن شأن خود و برچسب‌هایی که به آن‌ها زده می‌شود به زباله‌گردی روی آورند ابراز کرد: راهکار اصلی، کارهای بنیادی، ساختاری و اصولی است چون این موضوع یک مسئله ساختاری بوده و بخش زیادی از آن جدای از آسیب‌های اجتماعی مانند اعتیاد، عوامل اقتصادی و نبود دسترسی به شغل و درآمد مناسب است که این افراد را وادار به زباله‌گردی می‌کند.

  رونق اشتغال مسیر مستقیم مقابله با زباله‌گردی

این استاد دانشگاه تنها راه حذف زباله‌گردی را ایجاد اشتغال و کاهش جمعیت معتادان دانست و افزود: تحقق این امر نیاز به انجام اقدامات اقتصادی و اجتماعی دارد و لازم است تمام دستگاه‌های مرتبط با حوزه آسیب‌های اجتماعی به‌طور هماهنگ به آن بپردازند تا به‌تدریج، پدیده زباله‌گردی از شهر همدان رخت بربندد.

سروش درباره راهکارهای کاهش زباله‌گردی ادامه داد: پدیده زباله‌گردی به دلیل مسائل اقتصادی کشور به‌وجود آمده و تا زمان بهبود اوضاع اقتصادی، این تبعات نیز وجود خواهد داشت، چون زباله‌گردها نمی‌توانند جذب اقتصاد رسمی کشور شوند و بسترهای شغلی و اقتصادی مناسب برای آن‌ها وجود ندارد.

وی تصریح کرد: در شرایطی که معضلات اقتصادی فراوان گریبان شهرهای کشور را گرفته است، افراد به دلیل آنکه نمی‌توانند جذب اشتغال مولد شوند به‌ناچار روی به زباله‌گردی آورده‌اند، با این شرایط می‌توان پیش‌بینی کرد که بخش‌های دیگری از جامعه نیز در سال‌های آینده به این جمعیت اضافه می‌شود، به این سبب از هم‌اکنون باید اقدامات پیشگیرانه برای کنترل افزایش تعداد زباله‌گردها در تصمیم‌سازی خرد و کلان مورد توجه باشد.

این کارشناس مسائل شهری با اشاره به‌ روی دیگر سکه زباله‌گردی در حوزه وظایف مدیریت شهری گفت: به دلیل اینکه زباله‌های بازیافتی، اغلب توسط زباله‌گردها جمع‌آوری شده، عملاً زباله‌ای باقی نمی‌ماند که بتواند توسط پیمانکار و یا سازمان پسماند، جمع‌آوری و بازیافت شود بنابراین راهکار اصولی کاهش زباله‌گردی، از طریق انجام اقدامات اجتماعی و اقتصادی یعنی ایجاد اشتغال، کاهش اعتیاد و دیگر مسائل اجتماعی است.

سروش افزود: در صورت تفکیک زباله در مبدأ و تحویل مستقیم زباله‌های بازیافتی به شرکت یا سازمان مسئول پسماند، عملاً چیزی در سطل‌ها برای زباله‌گردها وجود نخواهد داشت و به‌واقع در حال حاضر در دیگر کشورها و حتی در برخی از شهرهای ایران هم‌اکنون شرکت‌های زیادی ازجمله سازمان پسماند در شهرداری‌ها، به تفکیک زباله‌ها روی آورده‌اند.

وی با بیان اینکه در بسیاری از کشورها زباله‌های مختلف را تفکیک می‌کنند و از نظر اقتصادی این کار منافعی برای شهرداری‌ها ایجاد کرده بنابراین بسیاری از شهرها نیز به‌منظور تفکیک، سطل‌های زباله مخصوص این امر را در اغلب محلات مستقر کرده‌اند گفت: تأکید بر مدیریت زباله‌گردی به این سبب است که با این شرایط و درصورتی‌که تفکیک زباله به‌طور جدی دنبال نشود علاوه بر بروز مسائل بهداشتی و زیست‌محیطی، برای پیمانکار پسماند هم، جمع‌آوری زباله به‌صرفه نخواهد بود و در این زمینه شاهد بروز نابسامانی بسیاری خواهیم بود.

این کارشناس مسائل شهری خاطرنشان کرد: یکی از بهترین اقدامات در زمینه تفکیک در مبدأ، ایجاد شرکت‌های گردآوری پسماند و جمع‌آوری زباله‌های قابل بازیافت از درب منزل شهروندان است. در برخی موارد حتی در برخی از شهرها از نرم‌افزارهای خاص نیز استفاده می‌شود و حتی در قبال دریافت زباله قابل بازیافت به شهروندان پاداش مالی نیز پرداخت می‌شود.

سروش با اشاره به اینکه زباله قابل بازیافت برای شهرداری به‌مثابه درآمدی برای جبران هزینه‌کرد جمع‌آوری آن از درب منازل است اذعان کرد: از طرفی می‌توان بخشی از درآمد حاصل از این مهم را نیز برای ایجاد اشتغال برای زباله‌گردها و ساماندهی آن‌ها اختصاص داد.

رئیس کمیسیون خدمات شهری، زیست‌محیطی و بهداشت شورای اسلامی شهر همدان نیز با اشاره به اینکه مسئله زباله‌گردی تنها مربوط به مدیریت شهری و شهرداری نیست بلکه جنبه اقتصادی داشته و می‌بایست دستگاه‌هایی همچون کمیته امداد و بهزیستی با توجه به وظیفه‌مند بودن در این موضوع ورود جدی داشته باشند اما به طور کامل این مهم از سوی این دستگاه‌ها رها شده و همگان شهرداری را تنها مسئول این پدیده اجتماعی قلمداد می‌کنند گفت: شهرداری به وظیفه خود در این بخش عمل کرده و حتی اخیراً در این زمینه نرم‌افزاری طراحی کرده و به‌صورت موردی در شهرک مدنی به اجرا درآمده است.

علی‌اکبر نظری با بیان اینکه به‌دلیل شرایط اقتصادی جامعه و تورم موجود، سخت‌گیری و طرح‌های دقیق لازم برای نابودی و یا کاهش پدیده زباله‌گردی به تعویق افتاده گفت: دولت‌ها موظف به تأمین امنیت شغلی، غذایی و سلامت مردم هستند؛ در حال حاضر که شغلی برای افراد وجود ندارد و امنیت اقتصادی کاملی را در جامعه شاهد نیستیم، به‌ناچار دست‌ها را برای فعالیت زباله‌گرد‌ها باز گذاشته و اقدامات بازدارنده سخت‌گیرانه‌ای را علیه آنان اجرا نمی‌کنیم.

وی با اشاره به فعالیت 600 زباله‌گرد در همدان، افزود: ازاین‌بین 120 نفر از مغازه‌داران و خریدار زباله از زباله‌گرد‌ها هستند.

وی بیان کرد: مدیریت پسماند محور اصلی محیط زیست بوده و شهرداری‌ها و دیگر دستگاه‌های مرتبط با این موضوع طبق ضوابط و قوانین، این مهم را به عهده گرفتند که نادیده گرفته شدن و یا اهمال در آن، سکونتگاه‌های بشری را با مشکلات و مسائل عدیده‌ای مواجه می‌کند.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد ذکر این نکته ضروری است که قانون مدیریت ‌پسماندها که در سال 1383 در کشور به تصویب رسید، فرایند و مراحل مدیریت ‌پسماندها را تعریف و مشخص کرده است. بر اساس این قانون مدیریت اجرایی ‌پسماندها در حریم شهرها بر عهده شهرداری‌ها است که باید به همین منظور طرح جامع و منسجمی را برای مدیریت ‌پسماند تدوین کنند همچنین ضروری است که شهرداری‌ها زیرساخت‌های لازم جهت اجرای طرح‌های جامع مدیریت ‌پسماند را فراهم کنند.

بنابراین زمانی که زیرساخت‌های لازم جهت اجرای طرح‌های جامع مدیریت ‌پسماند فراهم نباشد و ‌پسماندها به‌صورت تفکیک نشده وارد مخازن زباله در سطح شهر شوند، زمینه برای فعالیت‌هایی چون جمع‌آوری غیراصولی ‌پسماند که به‌اصطلاح به آن زباله‌گردی می‌گویند، ایجاد می‌شود. به‌طوری‌که اکنون یقیناً چند صد مخزن زباله در سطح شهر همدان وجود دارد اما زباله‌ها به‌صورت تفکیک نشده در آن‌ها رها می‌شوند؛ بنابراین همان‌طور که پیشتر عنوان شد زباله‌گردی ‌پدیده‌ای است که طی سال‌های اخیر بیش‌ازپیش در سطح کلان‌شهرها به‌ویژه همدان دیده می‌شود به عقیده برخی کارشناسان ‌پدیده زباله‌گردی تنها یک معضل زیست‌محیطی نیست و ریشه در معضلات اجتماعی به‌خصوص فقر قرار دارد اما برخی دیگر از کارشناسان معتقدند که درصد بسیار کمی از افرادی که به جمع‌آوری زباله می‌پردازند افراد مضطر و فقیری هستند که از روی ناچاری این اقدام را انجام دهند. این کارشناسان بر این باورند که بخش زیادی از این افراد به‌نوعی در قالب شرکت‌ها و ‌پیمانکارانی که در این حوزه فعال هستند، فعالیت می‌کنند بنابراین ضروری است که زیرساخت‌ها جهت مدیریت صحیح و اصولی ‌پسماندها فراهم و تلاش شود موضوع تفکیک ‌پسماند از مبدأ به شهروندان آموزش داده شود تا کمتر شاهد این نوع فعالیت‌ها و معضلات در سطح شهرها باشیم.

زیرا این روزها آنچه مسلم است اینکه زباله‌گردی جایگزین غیراصولی و غیرمجاز بخشی از مراحل مدیریت ‌پسماند یعنی تفکیک از مبدأ شده است؛ مرحله‌ای بسیار مهم که می‌توان با رعایت و اجرای اصولی آن و با تفکیک زباله‌های تر و خشک همچنین ‌پسماندهای شیشه‌ای، ‌پلاستیکی، فلزی و غیری در مبدأ، زمینه را برای بازگرداندن این ‌پسماندها به چرخه بازیافت و استفاده مجدد فراهم کرد، همانطور که در بسیاری از کشورها با تعبیه چند نوع مخازن زباله جداگانه و با آموزش شهروندان و ایجاد انگیزه‌ موفق شده‌اند زمینه را برای تفکیک از مبدأ ‌فراهم کنند، این سؤال مطرح می‌شود که چگونه این انگیزه را ایجاد کنیم؟ در پاسخ می‌توان گفت ایجاد انگیزه در بین مردم برای تفکیک زباله، راه‌های مختلفی دارد به‌گونه‌ای که در بسیاری از کشورها به افرادی که تفکیک از مبدأ را جدی می‌گیرند، خدمات ارزان‌تر، مالیات و عوارض کمتر و جوایز نقدی و غیر نقدی تعلق می‌گیرد.

اما تأسف‌بار است بدانیم طبق آمار موجود از 10 درصد زباله قابل بازیافت در سطح شهر همدان هشت درصد آن نصیب زباله‌گردها و دو درصد باقی‌مانده عاید شهرداری می‌شود و به تعبیر بهتر اکنون سود اصلی حاصل از زباله‌های با ارزش به‌عنوان فرصت طلای کثیف به جیب یک یا چند مافیا که مدیریت زباله‌گردها را بر عهده دارند می‌رود و دراین‌بین شهرداری و شورای اسلامی شهر نشسته و عنوان می‌کنند همه مشکلات به بحث اقتصاد بازمی‌گردد این درحالی است که می‌توانند با برنامه‌ریزی و ارائه طرح برای تفکیک از مبدأ سرمنشأ اصلی زباله‌گردی را بخشکانند.