با وقوع زلزله در گوشه‌ای از کشور، تا مدت‌ها بحث درباره مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و ایمنی در برابر زلزله داغ می‌شود، کارشناسان و مسئولان جلساتی تشکیل می‌دهند و راهکارهایی ارائه می‌شود. همه به‌خاطر می‌آورند که نقاطی از شهرها ایمن نیستند و حتی در خانه‌هایمان نیز هیچگونه آمادگی برای مواجهه با شرایط بحرانی نداریم.
متأسفانه با اینکه ایران منطقه‌ای زلزله‌خیز است و شهرهای آن بر روی گسل‌های بسیاری قرار گرفته‌اند، اما هنوز هم اقدامات کافی برای ایمن‌سازی صورت نگرفته است.
به دیگر سخن با همه تغییرات مثبت ناشی از تحولات و رشد علم و فناوری، زیست شهری همچنان در محاق آسیب قرار دارد و به‌دلیل غفلت از عوامل ناشی از تأمین امنیت ذهنی شهروندان، سیاست‌گذاری‌های صورت‌گرفته از قبیل مقاوم‌سازی در مقابل حوادث طبیعی و مقابله با امور مشابه در نظام برنامه‌ریزی و شهرسازی همچنان با مشکل روبه‌رو است که گزارش سازمان‌های معتبر جهانی در خصوص تبعات بلایای طبیعی همچون زلزله در جای جای ایران خود گواهی بر این واقعیت است، از طرفی با رشد سریع جمعیت شهرنشین و در نتیجه گسترش بی‌رویه شهرها، آن‌ها به مراکز ناهمگن جمعیتی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده‌اند که ضرورت سیاست‌گذاری با محوریت پیشگیری به‌منظور تأمین (امنیت شهری) را بیش ‌از پیش عیان ساخته است.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص ساز و کار ایمنی شهر در برابر زلزله با دانش‌آموخته شهرسازی دانشگاه تهران گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
اسماعیل صالحی با بیان اینکه گرچه ما نمی‌توانیم زمان وقوع زلزله را مشخص کرده و تخمین بزنیم اما طبق داده‌های زمین‌شناسی مکان آن قابل پیش‌بینی است، گفت: متأسفانه آنچه در این بین مسئله‌ساز است اینکه اغلب این موضوع در شهرسازی جدی گرفته نمی‌شود.
وی افزود: از آنجا که دوره بازگشت زلزله می‌تواند طولانی‌مدت باشد و حتی در یک منطقه و شهر تا چند نسل این اتفاق نیفتد (180 تا 200) پس توجه به مقوله زمین‌شناسی و مباحث مرتبط با آن در عرصه شهرسازی و توسعه شهرها، مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرد این در حالی است که مکان زلزله قابل پیش‌بینی است، به گونه‌ای که هرجا گسلی وجود داشته باشد نباید روی آن شهرسازی انجام شود و یا اینکه اگر شد، می‌بایست از یکسری الزامات شهرسازی تبعیت کند.
این دانش‌آموخته شهرسازی با اشاره به اینکه متأسفانه اغلب این الزامات در بیشتر شهرها نادیده گرفته می‌شود، تشریح کرد: وقتی روی گسل‌های فعال زلزله بلندمرتبه‌سازی صورت می‌گیرد و حتی حریم این گسل‌ها نیز رعایت نمی‌شود، یک مکانسیم طبیعی، با عدم مدیریت و کار اصولی، به بلایای طبیعی بدل می‌شود این در حالی است که به‌واقع این اتفاق بلا نیست.
صالحی با اشاره به اینکه درواقع بلا آن تصمیمی است که افراد برای رسیدن به منافع خود و یا عدم آگاهی می‌گیرند، افزود: درواقع یک مکانیزم طبیعی و شناخته زمین در پی نادیده انگاشتن آن در حوزه شهرسازی، به بلا بدل می‌شود.
وی با تأکید بر اینکه شهرسازی درست و منطقی از یکسری اصول تبعیت می‌کند، ابراز کرد: اگر این اصول در مکان‌یابی کاربری‌ها، همجواری آن‌ها و همچنین طراحی شبکه‌های ارتباطی مورد توجه قرار گیرد بخش اعظمی از تبعات ناگوار زلزله را می‌توان مدیریت کرد.
این دانش‌آموخته شهرسازی با بیان اینکه متأسفانه ما در تمامی بخش‌های عنوان‌شده در ارتباط با اصول شهرسازی با مشکل مواجهیم، تشریح کرد: به‌کارگیری اصول برنامه‌ریزی کاربری اراضی شهری (مکان‌یابی مناسب کاربری‌ها با توجه به وجود گسل‌ها و مناطق پرخطر، همجواری و تناسب کاربری‌ها با یکدیگر و غیره) می‌تواند ضریب آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های انسانی را در مقابل زلزله کاهش دهد.
صالحی با اشاره به اینکه طبق اصول شهرسازی، افزایش مقدار شاخص‌هایی نظیر تراکم ساختمانی، تعداد طبقات و فاصله از فضاهای عمومی موجب افزایش میزان آسیب‌پذیری پهنه‌های کاربری می‌ شود، اظهار کرد: در مقابل، افزایش مقدار شاخص‌هایی نظیر فاصله از گسل، سازگاری پهنه‌های کاربری با یکدیگر و با زمین واقع‌شده در آن موجب کاهش میزان آسیب‌پذیری می‌‌شود.
وی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین عناصر مؤثر در آسیب‌پذیری، به‌صورت کنشی و واکنشی، قلمرو شبکه دسترسی در شهرها است، تشریح کرد: آنچه مسلم است دسترسی مناسب به معبر و مراکزی مانند فضاهای باز، مراکز امداد و نجات و ایستگاه‌های آتش‌نشانی، نقش مؤثری در کاهش تلفات و آسیب‌پذیری در هنگام وقوع زلزله احتمالی و پس از آن دارد.
وی با بیان اینکه چنانچه بتوان طبق اصول متعارف شهرسازی، شبکه دسترسی را به‌طور مطلوب سامان داد، از میزان آسیب‌پذیری احتمالی تا حد زیادی کاسته می‌شود، تشریح کرد: برای رسیدن به این خواسته، انجام عملیات ارزیابی محیطی عامل پایه است و در این راستا می‌توان از شیوه‌های مختلفی استفاده کرد.
این دانش‌آموخته شهرسازی با اشاره به اینکه اصولاً ما در ایران شهرسازی صحیحی نداشته‌ایم ابراز کرد: آنچه بیشتر باعث تأسف است اینکه این روند اشتباه همچنان ادامه دارد.
صالحی با تأکید بر اینکه بنده به‌عنوان کسی که در این زمینه مطالعه داشته و دیدن مسائل ریز و درشتی که هر روز اتفاق می‌افتد، چشم‌انداز مناسبی را برای شهرسازی در ایران ترسیم نمی‌کنم، گفت: آنچه امروز بیشتر جای اصول و قواعد شهرسازی را گرفته، مسئله بورس‌بازی زمین و مسائل اقتصادی است.
وی با تأکید بر اینکه امروز شهرها را شهرسازان نمی‌سازند، خاطرنشان کرد: درواقع این امر بیشتر توسط بساز و بفروش‌ها و با همکاری شهرداری در تصمیم‌سازی‌ها بر سر انتفاع بخش اندکی از جامعه انجام می‌شود.
وی با بیان اینکه علیرغم وجود قوانین و مقررات مناسب در حوزه شهرسازی، متأسفانه بنا به دلایل مختلف در اجرا با مشکل مواجهیم گفت: ازجمله این دلایل می‌توان به مسائل اقتصادی و تنگناها در همه بخش‌های مرتبط با ایمن‌سازی شهر در برابر زلزله اشاره کرد، درواقع این امر چندوجهی است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه ناایمن بودن شهرها در برابر این اتفاقات و مکانیزم‌های طبیعی یک معادله چندبعدی است، خاطرنشان کرد: مسائل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، فنی و مؤثر در شهرسازی باعث می‌شود تا شهرها که محصول شهرسازی هستند مناسب نباشد. متأسفانه امروزه محصول شهرسازی ما کالای معیوب، ناقص و نا‌مطمئن است.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد، زلزله ارتباط تنگاتنگی با موضوع مسکن و صنعت ساخت و ساز دارد. این دو گزاره به طرز عجیبی به هم مربوط و درهم تنیده‌اند. از طرفی اساساً ترس از زلزله به‌دلیل آوارهایی است که به‌جا می‌ماند و یا به تعبیر بهتر به‌دلیل تصاویر دهشتناکی است که شکل می‌گیرد و دلهره‌هایی که باقی می‌ماند. از این منظر طبق تجربه‌های نامیمون، شهرهای ایران با شرایط خوف‌انگیزی روبه‌رو هستند که برای نمونه می‌توان به زلزله کرمانشاه، بم و خوی اشاره کرد که در بیشتر موارد آنچه در حوزه شهرسازی آن‌ها به‌عنوان شهر یعنی محصول این علم قابل مشاهده است در مواجهه با اتفاقات واکنش‌ها طبیعی همچون زلزله به معنای واقعی معیوب و ناقص و ناایمن بوده و از تاب‌آوری لازم برخوردار نبودند؛ بنابراین انتظار می‌رود این موضوع به‌صورت جدی از سوی مدیران مرتبط مورد توجه قرار گیرد زیرا این خطر هر لحظه به‌عنوان یک فاجعه بالقوه قابلیت بالفعل شدن را دارد.

طاهره ترابی مهوش