چندی پیش بود که معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرد که این سازمان درجه‌بندی آبراهه‌ها و رودخانه‌های کشور را از نظر اهمیت، وجود گونه‌های محلی (اندمیک) و میزان آسیب در دستور کار قرار داده است.

حسن اکبری افزود: یکی از مسائلی که به نظر می‌آید باید درباره آن مطالبه‌گری داشته باشیم رودخانه‌ها و آبزیان است زیرا بسیاری از رودخانه‌های کشور به ویژه در قسمت‌های انتهایی به شدت یا آلوده شده‌اند یا دیگر شرایط نگهداری آبزیان را ندارند. در شمال کشور بسیاری از رودخانه‌های مهم مانند سفیدرود که محل اصلی تخم‌ریزی گونه‌های اصلی دریای خزر مانند ماهی سفید است، در قسمت انتهایی دچار آلودگی شده است، چون در بالادست این رودخانه و سایر رودخانه‌های مشابه، تخریب، چرای دام، ورود فاضلاب‌های شهری و صنعتی به صورت چشمگیری افزایش یافته است.

وی خاطر نشان کرد: در زاگرس هم رودخانه‌هایی داریم که آبزیان ارزشمندی دارند، اما متاسفانه آن رودخانه‌ها هم به درد رودخانه‌های شمال کشور مبتلا شده‌اند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که این حال ناخوش دامنگیر رودخانه‌های استان همدان نیز شده است به طور کلی رودخانه‌های استان همدان از چشمه‌سارها و زهاب‌ها تغذیه می‌شوند و معمولاً در فصل تابستان همراه با افزایش دمای هوا و نیاز بیشتر نباتات به آب (به استثنای گاماسیاب و سیمینه‌رود) بقیه‌ی رودها، خشک و یا به پایین‌ترین حد آب‌دهی می‌رسند. مهم‌ترین رودهای استان همدان عبارتند از: رود قره‌چای (سیاه‌رود): از پیوستن آب‌های روان از دره‌های شمال الوند (رودک‌های خاکو، الوسجرد، زربار، برفجین، سیمین و... ) تشکیل می‌شود و در حدود شهر بهار به نام سیمینه‌رود است و در حدود کوریجان به نام "قره‌چای یا قوریچای" به سمت شرقی جریان یافته و با عبور از دشت‌های شرا و ساوه از استان همدان بیرون رفته و سرانجام به مثابه خشک‌رودی (در تابستان‌ها) به دریاچه‌ حوض سلطان قم می‌ریزد آنچه در طی دهه‌های اخیر از مدرنیته نصیب رودخانه‌های استان همدان شده‌است تحدید حریمشان، فاضلاب صنعتی و شهری و درنهایت حجمی از زباله که باید بردوش بکشند بوده است.

براین اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا دراین‌باره گفت‌وگویی را با مسعود امیرزاده، دانش‌آموخته دکترای محیط‌زیست و نیز عضو کارگروه حقوقی شورای تشکل‌های محیط‌زیست و منابع طبیعی نهادهای مدنی کشور ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

این عضو کارگروه حقوقی شورای تشکل‌های محیط زیست و منابع طبیعی کشور با بیان اینکه رودخانه یک زیست‌بوم کل و دارای اجزایی است که خود آن نیز بخشی از یک زیست‌بوم بزرگتر است،گفت: این دو وجه باید به صورت جداگانه در حوزه حفظ شالکه و مورفولوژی رودخانه مورد بررسی قرار گیرد بنابراین نمی‌توان در بحث حفاظت از رودخانه تنها آب مورد توجه قرار داد زیرا این زیست‌بوم دارای اجزای بسیاری است که گونه‌های بومی هم تنها یک جزء ازاین کل است.

دکتر مسعود امیرزاده ادامه داد: دراین بین بستر رودخانه، پوشش گیاهی اطراف آن، شکل و پیچان رود بودن آن، سر شاخه‌ها و نیز پایاب آن که تشکیل‌دهنده تالاب و دریا است جزیی از رودخانه است پس وقتی صحبت از رودخانه‌ها است این اجزا را باید در ارتباط با کل تحت عنوان رودخانه مورد توجه قرار داد اما اشکال پیش‌رو دراین بحث نگاهی است که در کشور ما به رودخانه‌ها وجود دارد.

وی با اشاره به اینکه دراین بین یکی از بهره‌برداران اصلی رودخانه‌ها وزارت نیرو است،اظهارکرد: متاسفانه آن نگاه کلی به رودخانه و اهمیت دادن به اجزای آن در این وزارتخانه وجود ندارد زیرا این وزارتخانه رودخانه را به عنوان حجمی از آب در نظر می‌گیرد که باید به هر طریق ممکن آن را مهار و سپس مورد برداشت قرار دهد که اتفاقاتی همچون کف‌سازی و نیز انتقال آب از رودخانه برایند همین نگاه تک بعدی است.

  استحاله رودخانه زنده به کانال

این فعال محیط زیست ادامه داد: تاسف‌بارتر اینکه درحال حاضر وزارت نیرو درصدد آن است که مالکیت رودخانه‌ها را نیز به دست بگیرد یعنی آن نگاه که قبلا به صورت نقطه‌ای در مباحثی همچون سد سازی داشتیم ممکن است به کل رودخانه و در تمام مسیر آن منتشر شود که حاصل این کار را می‌توان در برخی از نقاط شهری و حتی در محیط‌های طبیعی مشاهده کرد و آن اینکه رودخانه‌ها را از فرم طبیعی خود( پیچان‌رودی) خارج کرده و به نوعی شکل آن را کنترل و نسبت به دیوارسازی آن اقدام و درعین حال بستر رودخانه را به عنوان معدن مورد بهره‌برداری قرار داده و درعین حال پوشش گیاهی را به عنوان امر معارض در نظر گرفته و آن را قطع می‌کنند و رودخانه درپی این نگاه تبدیل به یک کانال می‌شود.

  آب در کانال‌ها می‌میرد

این عضو کارگروه حقوقی شورای تشکل‌های محیط‌زیست و منابع طبیعی کشور با بیان اینکه چنین رودخانه‌ای دیگر آن زیست‌بوم زنده و با اجزای متفاوت با کارکردهای یکپارچه را نخواهد داشت، بلکه یک کانال است که به تدریج تنها حامل آب می‌شود که این آب نیز دراین فضا دیگر یک موجود زنده نیست که دارای قابلیت زیست باشد گفت: نکته اینجاست که هیچ گونه محلی و یا پوشش گیاهی دراین کانال امکان زیست نداشته‌ و به تدریج آن آب نیزدچار آلودگی شده و در ادامه بیشتر به کانال فاضلاب شباهت پیدا می‌کند تا رودخانه مملو از آب حیات‌بخش.

  رودخانه یک موضوع چند نظامی است

وی خاطر نشان کرد: آنچه عنوان شد نمایی از وضعیت رودخانه درکشور بودکه این مهم همانطورکه پیشتر نیز عنوان شد ماحصل نگاه تک بعدی و مهندسی و درعین حال خشک و غیرمنعطف به رودخانه‌ها است حال انکه رودخانه یک موضوع چند نظامی است و باید براساس آن نگاه‌های متفاوتی بر آن حاکم باشد تا هر جز رودخانه دارای شخصیت خاص تلقی شود تا براساس آن در مواجه با اجزا آن، طبیعت‌مدارانه رفتار شود.

امیرزاده با بیان اینکه در بحث پوشش گیاهی اطراف رودخانه‌ها باید سازمان جنگل‌ها ورود کند، ابرازکرد: درارتباط با گونه‌های محلی و آبزیان مدیران شیلات و سازمان حفاظت از محیط زیست دقیقا وظیفه‌مند هستند.

  لزوم نقش‌آفرینی سازمان محیط‌زیست در حیات رودخانه‌ها

وی با تاکید براینکه بستر رودخانه و شکل طبیعی آن نیز باید توسط سازمان حفاظت از محیط زیست به صورت مستمر مورد پایش قرار گیرد نه اینکه ما به رودخانه تنها با نگاه صفرو صدی یعنی تامین آب و برق نگاه کنیم، اظهارکرد: در بندی از قانون توزیع عادلانه آب که مصوب سال 1361 است سازمان حفاظت از محیط زیست مسئول کیفیت آب قلمداد شده است.

این کارشناس حوزه محیط‌زیست در ادامه افزود: مسئله اینجاست وقتی صحبت از کیفیت آب می‌شود درواقع درخصوص کمیت آن نیز بحث می‌کنیم زیرا در بسیاری از موارد کیفیت آب رابطه مستقیمی با کمیت آن دارد پس وقتی از رودخانه آب بیش از حد برداشت می‌شود از آنجا که رودخانه به عنوان یک زیست‌بوم، تشنه آبی است که خودحامل آن است دچار مشکل خواهد شد.

  انفعال سازمان حفاظت از محیط زیست در عمل به وظیفه

دکتر امیرزاده با تاکید بر وظیفه سازمان حفاظت از محیط‌زیست در حوزه رودها گفت: بنابراین وقتی این سازمان متولی حفاظت از کیفیت آب است دو کار را باید در دستورکار خود قرار دهد نخست اینکه مانع ورود عوامل آلوده‌کننده به آب شود و در وهله بعدی باید نسبت به دستگاه هم عرض خود که دراین بحث وزارت نیرو است فعال اقدام کند.

وی در ادامه افزود: متاسفانه عموما این سازمان نسبت به برداشت بیش از اندازه حقابه از رودخانه و پایاب آن که شامل تالاب‌هاو سواحل دریا می‌شود توسط وزارت نیرو منفعل عمل می‌کند و بدین‌ترتیب کیفیت آب صدمه می‌بیند.

این کارشناس محیط زیست افزود: ماحصل تداوم این وضعیت این خواهد بودکه وقتی آب آلوده می‌شود ( چه از طریق ورود آلاینده‌ها و چه برداشت بی‌رویه) رودخانه دیگر زیستگاه مناسبی برای زیستمندان موجود در این زیست‌بوم نباشد.

وی با بیان اینکه گونه‌های محلی در رودخانه شامل انواع مختلفی است که یک چرخه زیست‌محیطی بر پایه آن‌ها شکل می‌گیرد، اظهارکرد: در صورت نقصان در رودخانه، سایر بخش‌ها نیز دچار اختلال خواهند شد.

مع الوصف با توجه به آنچه گفته شد امروز رودخانه‌های جدا از تغییرات طبیعی ناشی از خشکسالی‌ها تحت تأثیر فعالیت‌های مؤثر انسان‌ها، درمعرض تخریب‌های عمیق قرار گرفته اند.

مهار رودخانه‌ها از طریق احداث سد‌ها برای برداشت آب ازسوی وزارت نیرو، دیوارکشی آن به جهت بهره‌برداری از شن وماسه و آلودگی‌های ناشی از تخلیه فاضلاب‌های شهری و پساب‌های کشاورزی هریک به شکلی در دگرگونی محیط زیست رودخانه‌ها مؤثر هستند که پیامدهای سوء و جبران‌ناپذیر این گونه فعالیت‌ها می‌تواند برای انسان بسیار خطرآفرین باشد زیرا حیات اقتصادی و اجتماعی اهالی اطراف این اکوسیستم اغلب وابسته به رودخانه‌ها است.

بنابراین متأسفانه فقدان اطلاعات و شناخت کافی از عواقب بهره‌برداری بی‌رویه و دخالت‌های انسانی غیرمسئولانه از یک سو و عدم توجه به وجود دستورالعمل‌های شفاف و ضوابط مشخص دراین خصوص از سوی دیگر باعث شده است هر روز که می‌گذرد بر میزان صدمات وارده بر رودخانه‌ها افزوده شده و در نهایت این اکوسیستم‌های وضعیت مناسب زیستگاهی خود را از دست می‌دهد. در استان همدان هم این مسئله وجود دارد و ای‌بسا با توجه به فصلی بودن اکثر رودخانه‌ها و کاهش بارندگی در سال‌های اخیر بحران مضاعف شده و حیات زیست‌بوم آن‌ها با تهدید جدی مواجه می‌شود به این وضعیت بیفزایید تعدادی از رودخانه‌ها از شهرها می‌گذرند و عموما مردم و به ویژه مدیریت شهری بیشتر به این آبراهه‌های حیاتی به عنوان سطل زباله و یا موضوع اضافی نگاه می‌کنند تا آنجا که برای مدیریت شهری راحت‌تر این است که بستر آن‌ها را کف‌سازی کرده و رویشان را بپوشاند و حداکثر برای خلاص شدن از حجم آب‌های سطحی در روزهای بارانی از آن‌ها بهره‌بگیرد در این میان اداره کل محیط زیست همیشه با گرفتن قیافه حق به جانب از وظیفه خود دربرابر حفاظت از زیست‌بوم رودخانه‌های استان شانه‌خالی کرده‌است و بیشتر نقش یک ناظر منفعل را بازی می‌کند