بر اساس پیش‌بینی‌های انجام شده توسط سازمان ملل متحد، تا سال 2050 دوسوم جمعیت جهان، یعنی 6 میلیارد و 500 میلیون نفر، در شهرها ساکن خواهند شد که این امر تقاضای مسکن، فضاهای کاری و به طور کلی زیرساخت‌های شهری را افزایش خواهد داد، ضمن این‌که به توسعه مناطق فقیرنشین، کمبود آب، ازدحام جمعیتی، تضعیف سیستم‌های دفن پسماندها و بالا رفتن نرخ ارتکاب جرایم در شهرها منجر خواهد شد. جین جیکوبز که به خاطر مطالعات شهری خود شهرت جهانی دارد ادعا کرده است که اگرچه طراحی مناسب شهرها نمی‌تواند به‌تنهایی مشکلات مربوط به عدالت اجتماعی را پایان دهد، با این حال بدون طراحی مناسب مناطق، دستیابی به عدالت اجتماعی امری غیرممکن است.

  طراحی شهرها برای تمام مردم

معماری شهری رویکردی چندرشته‌ای و مبتنی بر همکاری است که دنیای فیزیکی شامل ساختمان‌ها، خیابان‌ها و فضاهای باز را شکل می‌دهد و به استدلال بسیاری از طراحان باید در ایجاد آن مردم و نشاط شهروندی به‌عنوان مؤلفه‌های اصلی به دقت مورد توجه قرار گیرد. در این راستا، لازم است طراحان برای توسعه شهرها تمام مردم شامل مردان، زنان، کودکان، سالمندان، افراد ناتوان جسمی و ذهنی، پناهندگان سایر شهرها یا کشورها، نژادها و قوم‌های مختلف را مورد تمرکز قرار دهند تا تمام ساکنان را به طور برابر از منافع اقتصادی و خدمات عمومی بهره‌مند کنند. البته معماری شهری امروز اغلب مفاهیمی نظیر جلوگیری از بی‌خانمانی را در بر گرفته و به عنوان مثال، کمتر بر ایجاد فضاهایی امن برای زنان و سایر افراد آسیب‌پذیر جامعه در بیرون از منازل آن‌ها متمرکز شده که همین امر، به نابرابری عدالت اجتماعی در آن‌ها دامن زده است. بدیهی است که نبود عدالت اجتماعی در شهرها ترویج بحران‌هایی همچون تفاوت طبقاتی نژادی، بی‌عدالتی زیست‌محیطی، نرخ بالای ارتکاب جرم، بحران مسکن، ضعف در آموزش و پرورش و کمبود امکانات درمانی را به‌دنبال دارد، در حالی که عدالت فضایی (عدالت در توزیع فضاهای شهری) مبتنی بر این واقعیت است که انسان بودن یک تجربه اجتماعی، گذرا و فضایی به حساب می‌آید.

*عدالت اجتماعی چیست؟

صنعتی شدن جهان، جدایی مناطق کاری از فضاهای مسکونی را به‌دنبال داشته و تردد میان خانه تا محل کار را به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده است. بدیهی است که در چنین شرایطی، افراد فقیر با مشکلات بسیاری برای حضور در محل کار خود مواجه شده‌اند و همین امر باعث شده است برخی از آن‌ها بیکار بمانند، به‌ویژه بسیاری از زنان صرفاً به علت مشکلات مربوط به عبور و مرور، تنها مسئولیت انجام کارهای منزل را به عهده گرفته‌اند. از سوی دیگر، توسعه بزرگراه‌ها، تردد را برای دارندگان خودروهای خصوصی بسیار راحت‌تر از رفت و آمد برای افرادی کرده است که از وسایل عمومی برای انجام امور روزمره خود بهره می‌گیرند و این در حالی است که آلودگی صوتی و هوای ناشی از رفت و آمد خودروها، گرایش شهروندان را اتخاذ تردد سبز نظیر پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری به حداقل رسانده است.

طراحان شهری برای حل مشکلات ذکرشده تاکنون اقدامات بی‌شماری را اعمال کرده‌اند و در نهایت به یک چارچوب کلی با چهار اصل اساسی دست یافته‌اند؛ اول این‌که برابری اجتماعی باید در تمام زمینه‌ها متفاوت باشد، چراکه برای درک شرایط و تجربه‌های موجود ضروری است، دوم این‌که استفاده از رویکرد مشارکتی برای شکل دادن فضاهای عمومی می‌تواند به تقویت فراگیری شهرها کمک کند، اصل سوم که طراحی و برنامه‌ریزی را در بر می‌گیرد بر افزایش کیفیت، دسترسی، امینت و تنوع فضاهای شهری تمرکز می‌کند و در نهایت پایداری و تاب‌آوری اجتماعی از طریق تشویق مردم به ایجاد تغییرات در محل سکونتشان مورد توجه قرار می‌گیرد.

  نقش طراحی شهری در عدالت اجتماعی

طراحی مناسب خیابان‌ها، افزایش قابلیت دسترسی عموم مردم به ایستگاه‌های حمل‌ونقل عمومی، جداسازی سرویس‌های بهداشتی عمومی برای زنان و مردان، نصب سیستم‌های روشنایی کارآمد و کافی در فضاهای عمومی، توسعه فضاهای باز دوستدار کودکان و سایر استراتژی‌های مشابه می‌تواند به افزایش عدالت اجتماعی در شهرها منجر شود و از این طریق، بهبود کیفیت زندگی را برای شهروندان به ارمغان بیاورد. امروزه مدیران در بسیاری از شهرهای جهان عزم خود را جزم کرده‌اند تا از طریق طراحی مناسب مناطق، عدالت اجتماعی را در شهرها حاکم کنند و رضایتمندی شهروندان را از سکونت در محل زندگی خود افزایش دهند.

به‌عنوان مثال، برنامه‌ریزان کوریتیبا در برزیل از طریق تغییر استفاده از زمین در سراسر مسیرهای محل تردد وسایل حمل‌ونقل عمومی توانسته‌اند فشارهای وارد بر محل سکونت فقرا کاهش دهند، ضمن این‌که بهبود دسترسی این افراد به سیستم‌های حمل‌ونقل عمومی و گسترش فضاهای سبز، ارتقای سطح زندگی را برای آن‌ها به ارمغان آورده است.

اعضای شورای شهر مدلین در کلمبیا در سال 2013 رویکردی را آغاز کردند که از طریق تأمین سرویس‌های بهداشتی مناسب و بهبود دسترسی به مسیرهای تردد میان منازل و فضاهای عمومی، افزایش قابل توجه کیفیت زندگی را برای افراد دارای ناتوانی‌های جسمی به دنبال داشته است. علاوه بر این، توسعه یک سیستم پیشرفته حمل‌ونقل کابلی هوایی دسترسی شهروندان را به حومه‌های شهر بهبود بخشیده، ضمن اینکه امکان اشتغال بیشتر مردم را از طریق تسهیل عبور و مرور فراهم آورده است.

پونه هندوستان از دیگر شهرهای موفق جهان به‌شمار می‌رود که توانسته است از طریق بهبود معماری شهری به افزایش عدالت اجتماعی کمک کند؛ در این راستا بهبودهایی در پیاده‌راه‌ها و مسیرهای دوچرخه‌سواری انجام شده، ضمن این‌که توسعه خیابان‌های کامل در شهر به‌طور فراگیر انجام شده است. در واقع طراحی خیابان‌های کامل به افزایش برقراری تعاملات اجتماعی میان شهروندان کمک زیادی کرده و باعث تسهیل عبور و مرور افراد سوار بر صندلی‌های چرخ‌دار شده است. بهره‌گیری از فناوری برای نظارت بر فضاهای عمومی از دیگر اقدامات مدیران پونه برای برقراری عدالت اجتماعی در شهر بوده که به افزایش ایمنی و امنیت در فضاهای عمومی منجر شده است.

وین اتریش نیز با تمرکز بر اصل «مردم‌محوری» فضاهای عمومی، مبنای خود را بر «دوستدار زن» کردن هرچه بیشتر فضاهای عمومی خود کرده است. مسئولان شهری این کار را با هوشمند کردن سیستم‌های روشنایی و تسهیل حمل‌ونقل عمومی در مکان‌هایی که زنان بیشترین رفت‌وآمد را دارند، تحقق بخشیده است، به‌طوری‌که وین اکنون به‌عنوان شهر زنانه شناخته می‌شود.