در دنیای امروز توسعه شهری یقیناً از طریق یک مدیریت یکپارچه و مشارکتی شهری محقق می‌شود. به دیگر سخن چون بخش دولتی در بیشتر جوامع با محدودیت‌های اعتباری مواجه است فرهنگ‌سازی و بسترسازی مناسب برای مشارکت کل جامعه در ساخت محیط زندگی و پایدار کردن آن یکی از مهم‌ترین راهکارهای توسعه شهر محسوب می‌شود.

درواقع از طریق توسعه فرهنگ مشارکت، انگیزش، تدوین و اجرای طرح جامع توسعه شهری، ایجاد و تقویت فضای کارآفرینی، اطلاع‌رسانی، ایجاد زیرساخت‌های قانونی، مدیریت خلاق و داشتن طرح‌های فنی و اقتصادی می‌توان مشارکت بخش خصوصی محلی را در پروژه‌های شهری بالأخص خدمات شهری متناسب با نیاز محلی ترغیب یا مشارکت شهروندان را در خدمات شهری به‌صورت پایدار جلب کنیم.

اما مسئله این است که این موضوع در بیشتر موارد از سوی مدیران شهری مورد غفلت واقع شده و شهروندان نقش کمرنگی در اقتصاد شهری ایفا کرده و منابع مالی شهرداری اغلب از محل تراکم‌فروشی، فروش املاک و مستغلات و در بهترین حالت از محل عوارض تأمین می‌شود به طوری که در شرایط اقتصادی حاکم بر فضای شهرها امروز با رکورد در ساخت و ساز مواجه هستیم پس شهرداری‌ها با کسری بودجه برای عمل به وعده‌ها و پروژه‌ها مواجه شده‌اند این در حالی است که تا پایان سال تنها کمتر از دو ماه وقت باقی مانده که شهرداری همدان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و حتی اخیراً پیشنهادی را جهت دریافت مصوبه به شورا برده تا بتواند املاک و اراضی خود را به‌صورت اقساطی به فروش برساند.

در چنین شرایطی با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص اقتصاد شهری و نقش مشارکت مردم با پژوهشگر اقتصاد شهری گفت‌وگو کرده و به این سؤال پاسخ دهیم که چرا این نقش در بیشتر موارد کمرنگ بوده که در ادامه می‌خوانید:

محمود اولاد با بیان اینکه مهم‌ترین مسئله در این راستا این است که مشخص کنیم منظور از مشارکت مردم در اقتصاد شهری چیست؟ گفت: مسلماً در حال حاضر مردم کار خود را در شهر انجام داده و نسبت به فعالیت‌های اقتصادی با در نظر گرفتن سود حداکثری اقدام می‌کنند.

وی با تأکید بر اینکه در این بین نهاد مدیریت شهری نیز قرار است کالاها و خدمات عمومی را تولید کند و به هماهنگی با بخش خصوصی بپردازد تا در این مسیر تعارض منافع کاهش پیدا کند اظهار کرد: نکته این است که شهروندان نیز به ازای وظیفه‌ای که مدیریت شهری (که البته منتخب همین مردم است) انجام می‌دهد باید هزینه لازم را به شهرداری بپردازد که این فرایند همان جلب مشارکت را شامل می‌شود.

وی با ابراز اینکه باید به این سؤال پاسخ داد که مشارکت مردم در فرایند ارائه خدمات عمومی به شهروندان و رفع آن تعارضات ازسوی شهرداری چگونه است و در چه سطحی تعریف شده؟ گفت: در ساده‌ترین سطح شهرداری تنها این رویکرد را دارد که از طریق ارائه خدمات عمومی و رفع تعارضات در بخش‌های مختلف همچون آسفالت‌ریزی، جمع‌آوری زباله، فضای سبز، زیبایی منظر و غیره ورود کند پس در راستای زیست‌پذیرتر شدن شهر مردم باید هزینه‌اش را پرداخت کنند.

این تحلیلگر مسائل اقتصادی با تأکید بر اینکه در سطح دیگر این اعتقاد وجود دارد که این مردم یک شهر هستند که مشخص می‌کنند برای زندگی در شهر چه کیفیتی را طلب ‌کنند، گفت: برای مثال شهروندان اصلاً می‌خواهند تمام کوچه و پس‌کوچه‌های شهرشان آسفالت شود یا خیر؟ یا اینکه برایشان اولویت نیست که کوچه بن‌بستی که تردد خودرو در آن با سرعت وجود ندارد حتماً آسفالت ضخیم داشته باشد بلکه به جای آن ترجیح می‌دهند هزینه دریافتی از شهروند کاهش پیدا کرده و آن را در بخش دیگری از زندگی خود صرف کنند.

اولاد با ابراز اینکه در این رویکرد شهروندان هستند که تعیین می‌کنند از شهر چه می‌خواهند، اظهار کرد: البته دو مسئله مطرح است نخست اینکه مدیر شهر تنها برای انجام پروژه یا خدمات از مردم نظرسنجی کرده اما به این مسئله نمی‌پردازد که برای رسیدن به این مطلوب شهروندان می‌بایست چقدر هزینه کنند حال آنکه به‌صورت واقعی این رویکرد مشارکت نیست بلکه تنها منجر به دریافت تأییدیه از مردم می‌شود.

وی ادامه داد: اما در مشارکت واقعی این شهروندان هستند که همه‌چیز را تعیین می‌کنند از انتخاب مدیران شهری گرفته تا نوع خدمات و کالا و هزینه‌ای که راغب‌اند برای آن پرداخت کنند.

این پژوهشگر اقتصاد شهری با تأکید بر اینکه با نگاهی به شرایط مشارکت در شهرها دقیقاً مشخص است که در حال حاضر ما در چه سطحی از مشارکت قرار داریم، اذعان کرد: همین شرایط باعث می‌شود شهروندان وقتی می‌بینند کالا و خدماتی که شهرداری به آن‌ها ارائه می‌دهد را نیاز نداشته و می‌توانستند هزینه آن را در جای دیگری صرف کنند اما به آن‌ها تحمیل شده، پس رغبتی به مشارکت نخواهند داشت.

اولاد ادامه داد: البته ممکن است در این بین شهرداری معتقد باشد که هزینه را از همه شهروندان دریافت نمی‌کند بلکه از محل‌هایی همچون تراکم‌فروشی و یا تنها از افرادی که در حوزه ساخت‌و‌ساز فعالیت دارند دریافت می‌کند، گفت: در این راستا نیز باید بگویم شاید در ظاهر اینگونه باشد اما مثلاً وقتی شهرداری به سازندگان این مجوز را می‌دهد که با ساخت‌و‌ساز خود بر محیط پیرامونی خود بدون هیچ‌گونه ضابطه‌ای سایه‌اندازی کرده و جلوی دید مردم را بگیرد و یا ترافیک را در آن محل افزایش دهد، درواقع این شهروندان هستند که علاوه بر سازنده، هزینه پرداخت می‌کنند.

وی با تأکید بر اینکه این هزینه‌ها به‌صورت نقدی نیست بلکه در قالب کاهش زیست‌پذیری شهر از شهروندان ‌گرفته می‌شود، اذعان کرد: در حوزه تحقق درآمدهای پایدار شهرداری نیز باید بگویم ما چیزی با این عنوان به لحاظ مبانی اقتصادی نداریم بنابراین آنچه که باید مورد توجه قرار گیرد این است که باید تأمین مالی ازسوی شهرداری‌ها به‌صورت پایدار باشد.

وی با بیان اینکه شهرداری‌ها باید بتوانند هزینه‌های خود را تأمین مالی کنند، اذعان کرد: مثلاً اگر در پی اتفاقی همچون شیوع کرونا برای یک یا دو سال شهرداری‌ها نتوانند درآمد مناسبی کسب ‌کنند؛ پروژه‌های شهرداری ‌در پی این اتفاق روی زمین نماند؛ درواقع این فرایند خود بیانگر توانمندی شهرداری در تأمین مالی در چنین شرایطی است.

این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه شهر دایر باید بتواند در زمانی که درآمد ندارد و یا درآمد آن کاهش پیدا کرده از منابع دیگری به‌ویژه منابع آینده همچون اوراق مشارکت و تسهیلات بتواند پروژه‌های خود را تأمین مالی کند، اذعان کرد: درآمد پایدار در حوزه مدیریت شهری هیچگاه بدان مفهومی که ما دنبال می‌کنیم محقق نمی‌شود ضمن اینکه در مسیر تأمین مالی می‌بایست شاهد تنوع‌بخشی به درآمدها نیز باشیم.

اولاد افزود: بازهم تأکید می‌کنم این‌ها درآمد پایدار نیستند بلکه مفهوم آن پایدارسازی درآمدهاست یعنی باید شهرداری به گونه‌ای عمل کند که ریسک نوسان مالی خود را کاهش دهد.

وی با اشاره به اینکه این امر همانطور که پیشتر عنوان شد از طریق متنوع کردن انواع درآمدها از طریق سرمایه‌گذاری‌های مشترک و ایجاد فرصت‌های متنوع در شهر و ایجاد سرمایه‌گذاری‌های متنوع در شهر محقق می‌شود، گفت: در حال حاضر شهرداری‌ها به مشکلات مالی مبتلا شده‌ و عملاً نسبت به فروش املاک و مستغلات روی آورده‌اند فاجعه است.

این کارشناس اقتصاد شهری با اشاره به اینکه البته در حال حاضر در بسیاری از شهرهای جهان نیز با چنین مشکلی مواجهیم اذعان کرد: بخشی از این مشکل به این موضوع بلندپروازی‌‌ها در مدیریت شهری بازمی‌گردد.

اولاد افزود: این بدان معناست که مدیران شهری به پیروی از گذشته بدون توجه به اینکه مردم چه خواسته‌ای از شهر دارند و یا اصلاً توان آن را دارند که هزینه ایجاد و یا ارائه چنین زیرساخت و یا خدماتی را تأمین مالی کنند، دست به اجرای پروژه‌های بزرگ‌مقیاس آن هم بر پایه درآمدهایی که می‌خواهند از طریق ساخت‌و‌ساز به‌دست آورند همچون گذشته می‌زنند.

وی ابراز کرد: در شرایط فعلی در مدیریت شهری شاهد وابستگی به مسیر هستیم یعنی آن‌ها در پی پیروی از فرایند قبلی در اجرای پروژه‌ها و حتی طرح‌های عمرانی، نمی‌توانند هزینه‌های خود را کاهش دهند زیرا اگر این کار را بکنند مورد انتقاد قرار می‌گیرند که مثلاً شهردار قبلی بهتر از فعلی است و حداقل چند پروژه عمرانی را انجام داده؛ در حالی که در رکود فعلی اقتصاد، مردم نیز توان مالی بالایی ندارند تا درآمدهای قبلی در قالب پرداخت عوارض و بهای خدمات بتواند جوابگوی نیاز پروژه‌ها به لحاظ تأمین مالی باشد.

وی افزود: از طرفی چون چشم‌اندازی هم برای آینده اقتصاد در کشور ما قابل تصور نیست پس تأمین مالی از طریق استقراض از آینده نیز عملاً اتفاق نمی‌افتد، به این معنا که اشباع شده‌اند یعنی نه کسی هست که اوراق بخرد و نه می‌توانند تسهیلاتی را دریافت کنند پس رغبت به فروش اموال و دارایی‌ها تنها راهی است که ازسوی مدیریت شهری دنبال می‌شود.

این تحلیلگر اقتصاد شهری با تأکید بر اینکه این رویکرد برای شهر فاجعه است به طوری که در بلندمدت شاهد آسیب‌زا بودن این فرایند خواهیم بود زیرا این اموال را می‌توانستند به دارایی‌هایی تبدیل کنند که برایشان درآمد داشته باشد گفت: این اراضی و املاک ذخیره و دارایی شهر است؛ بنابراین شهرداری‌ها باید روی این مسئله متمرکز شوند که چگونه می‌توانند در اجرای پروژه‌ها هزینه مترتب بر آن را کاهش دهند.

اولاد با ابراز تأسف از این رویکرد مدیریت شهری که در بیشتر موارد مغفول باقی مانده حال آنکه یقیناً به لحاظ دستیابی به فناوری‌های نوین این امر شدنی است گفت: درخصوص چرایی عدم موفقیت در سرمایه‌گذاری‌ها نیز باید بگویم ما شاهد تنوع‌بخشی به بسته و فرصت‌های سرمایه‌گذاری نیستیم به طوری که همواره عمده سرمایه‌گذاری‌ها در بخش مراکز تجاری و احداث پارکینگ‌های طبقانی است و متأسفانه انگار این توان در مدیریت شهری همچون سایر بخش‌های اقتصادی در کشور وجود ندارد که دست به تولید کالاهای رقابت‌پذیر به لحاظ صادارتی بزنند.

وی با اشاره به اینکه کسب درآمد از محل املاک و مستغلات یقیناً حدی داشته و در شرایط رکود نمی‌تواند پاسخگوی هزینه شهرداری باشد گفت: سرمایه‌گذاری موفق چند خصلت دارد نخست اینکه بتواند از طریق تولید، از ورود کالا و خدمات به شهر جلوگیری کند، دوم بتواند در عرصه صادرات آن خدمات و کالا ورود کند و در نهایت با تولید یک خدمات و کالا باعث بهبود در بهره‌وری شود یعنی بهره‌وری منابع تولید را افزایش دهد تا درآمد مدیریت شهری افزایش پیدا کند.