سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش : آنچه مسلم است اینکه طراحی فضاهایی که به دست انسان بنا می‌شوند، حاصل فهمی مشخص از کارکرد و نیاز جامعه است، مثلاً به‌طور کلی، محیط خانه محیطی است که به دست و با آرمان و ارزش‌های مردانه ساخته شده و از این بابت مرد- ساخته است.

هنگام ساخت خانه، معمولاً بنّا، معمار و مشتری مرد هستند و کل روند ساخت نیز با نظر آنان مدیریت می‌شود. جالتر اینکه معمولاً طراح ساختمان طرح خود را برای جلب نظر و رضایت مشتری ارائه می‌کند و به نسبت خواست مشتری طرح را تغییر می‌دهد، اما معمولاً بعید است که طراح سراغ خواسته‌ها و نیازهای بقیه کسانی برود که قرار است از خانه استفاده کنند.

از سوی دیگر روند ساخت باید با رعایت معیارها و استانداردهای شهر انجام شود، ولی این استانداردها هم معمولاً راجع به تعداد خانه‌های مجاز در یک مجتمع، فاصله با پارکینگ و مسائل ایمنی است، و توجهی به نیازهای زنان ندارد؛ چراکه سیاست‌گذارانی که این استانداردها را تعیین و اجرا می‌کنند نیز مرد هستند.

علاوه بر این مرحله اجرا هم معمولاً مردانه است، از کارگران ساختمان گرفته تا ناظران پروژه ساخت معمولاً مردان هستند که کل کار را پیش می‌برند. به این ترتیب، زنان در کل روند طراحی و ساختن خانه معمولاً نقش بسیار کمتری بازی می‌کنند، در حالی که آن‌ها به نسبت مردان وقت بیشتری را در خانه می‌گذرانند و خبری از اینکه غالب زنان جایی در تعیین شکل ساختمان خانه‌هایی که در آن زندگی می‌کنند ندارند و محیط خانه محیطی مرد-ساخته می‌شود که با فهم و نیاز مردان از خانه، ساخته شده در حالی که مثلاً شاید زنی برای شستن و حمام کردن نوزادش نیاز به کاسه دستشویی بزرگ‌تری داشته باشد، حال‌آنکه در بسیاری از خانه‌های مدرن دستشویی و کاسه آن بسیار کوچک است و فضای دیگری برای حمام دادن نوزادان در نظر گرفته نشده، بنابراین زن ناچار است برحسب سلیقه و امکاناتی که دارد فضا را تغییر دهد و چاره‌ای برای شستن نوزادش بیندیشد.

 یا زنی ممکن است به خاطر رفت‌وآمد مکرر میان آشپزخانه و اتاق فرزندان خردسال ترجیح دهد این دو فضا به هم نزدیک باشند ولی آشپزخانه از باقی فضاهایی که زنان مرتب از آن‌ها استفاده می‌کنند دور افتاده باشد، یا اینکه مثلاً ممکن است طراحی یک خانه به شکلی باشد که به خاطر محل تعبیه لوازم و مسافت‌ بین مکان‌های مختلف در خانه برای زنان کار اضافی بتراشد و یا اینکه خیلی از ساختمان‌ها امکان تردد با کالسکه (و همین‌طور ویلچر) را نمی‌دهند.

 تأسف‌بارتر اینکه بعضی از خانه‌ها اتاق کاری هم برای مردان دارند، اما فرض می‌کنند اتاق زنان همان آشپزخانه است به دیگر سخن بعضی از امکانات در ساختمان‌ها طوری طراحی شده که عملاً فقط مردان می‌توانند از آن‌ها استفاده کنند حال آنکه بناها همان‌طور که اشاره شد طبق ایدئولوژی و فهم خاصی از محیط و اجتماع به‌وجود می‌آیند و وقتی زنان در این فهم حضور نداشته باشند، در استفاده از بنا نیز همواره سهم کمتری از مردان دارند.

 با این تفاسیر در این شماره از ریحانه آفرینش برآن شدیم تا درخصوص تأثیر ساختار خانه بر کیفیت زندگی زنان به لحاظ معماری با مدرس دانشگاه و کارشناس ارشد معماری و دکتری فلسفه هنر گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

بهرنگ مجیدی با بیان اینکه مفهوم خانه یا سرپناه از ابتدا به معنای آن بود که انسان جایی داشته باشد که او را از خطرات بیرونی (ناملایمات جوی، حیوانات، سیل و غیره) در امان نگه دارد، گفت: به عبارتی خانه باید جایی باشد که تمام شرایط رفاهی را نه در حد مطلوب اما در حد معقول فراهم کند.

وی با اشاره به تعریف ارائه‌شده درخصوص خانه خاطرنشان کرد: با تمامی شرایط آنچه مسلم است اینکه گرچه در جامعه مدرن خانم‌ها نیز فعالیت اجتماعی بیشتری داشته و برخی‌ها از آن‌ها بیرون از منزل مشغول به‌کار هستند اما بازهم کسی که بیشترین زمان را در خانه می‌گذراند در اغلب موارد خانم‌ها هستند؛ بنابراین آن‌ها باید در خانه آسایش و زندگی مطلوب را تجربه کنند.

این مهندس معمار با تأکید بر اینکه وقتی خانه این شرایط را نتواند مهیا کند یقیناً خانم هم نمی‌تواند به نیازهایش در ابعاد مختلف پاسخ دهد و شرایط مطلوب را برای تربیت فرزندان و حتی زندگی عاشقانه فراهم کند، اظهار کرد: در این بین آنچه مسلم است اینکه باید مبحث روان‌شناختی در معماری خانه برحسب نیاز اعضا به‌ویژه مادر خانواده مورد توجه قرار گیرد در غیر این صورت یقیناً فرد تمایلی به ماندن در این فضا ندارد و از آن گریزان شده و شاید آن آسایش مطلوب را در جای دیگری دنبال کند.

مجیدی در پاسخ به این سؤال که به لحاظ معماری کدام ملاحظات می‌تواند این آسایش را برای یک خانم در خانه رقم بزند؟ خاطرنشان کرد: بنا به روایتی که آقای کریم پیرنیا در مبحث سبک‌شناسی معماری ارائه کرده‌اند یکی از اصول معماری ایرانی «پیمون» است که در دوره معاصر از آن به‌عنوان ارگونومی یاد می‌شود.

وی ادامه داد: بر اساس این اصل خانم‌ها به لحاظ جسمی تاحدودی ضعیف‌تر از آقایان هستند؛ بنابراین در معماری خانه باید به ارگونومی بدن آن‌ها توجه کرد؛ برای مثال برای طراحی آشپزخانه سعی بر این است که آن مقدار استانداردهای مطلوبی را که یک خانم خانه می‌تواند در آن به‌راحتی کارهایشان را انجام دهد، در حال پذیرایی و اتاق خواب نیز مورد توجه قرار گیرد.

این مهندس معمار با بیان اینکه این امر در معماری قدیم ایرانی نیز مورد توجه بوده، اذعان کرد: بروز و ظهور این توجه را در به‌کارگیری مواردی همچون طاقچه، رمپ و پله در خانه‌های قدیم می‌توان مشاهده کرد؛ به طوری که دسترسی به وسایل را برای خانم‌ها آسان‌تر می‌کرد پس خانم‌ها بخشی از وسایل مورد نیاز روزمره خود را در این بخش‌ها می‌چیدند.

مجیدی، افزود: ما برای اینکه بتوانیم به لحاظ بومی و فرهنگی یک شرایط مطلوب را برای خانم خانه فراهم کنیم نیازمند شناختی مضاعف هستیم، باید از فرهنگ و ساختارهای جمعیتی جامعه شناخت پیدا کرده و به عبارتی ببینیم در جمعیت شهری چند درصد خانم‌ها چند ساعت از شبانه‌روز را در خانه حضور دارند و چه موارد‌ی مد نظر زندگی امروزین ماست تا آن‌ها را در طراحی لحاظ کنیم و معمار ناگزیر از توجه به آن است.

وی در پاسخ به اینکه در حال حاضر وضعیت معماری و ساختار خانه‌هایی که اکنون ساخته می‌شود را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ ابراز کرد: مسلماً امروز خانه را تنها برای خانم خانه نمی‌سازند بلکه برای همه اهل خانه مأمنی ساخته می‌شود.

این کارشناس معماری ادامه داد: با توجه به این امر یکسری معیارها در نظر گرفته می‌شود تا آن حداقل‌ها برای زندگی مطلوب اعضای خانواده در خانه مهیا شود؛ البته یک نکته را باید مد نظر قرار داد که زندگی مدرن امروزی یکسری خواسته‌ها و الزاماتی را طلب می‌کند که ما نمی‌توانیم به سرعت در آن دخالت کرده و آن را متحول کنیم به همین جهت در معماری امروزی سعی بر این است که آن برابری را بین اجزای تشکیل‌دهنده خانواده رعایت کنند.

مجیدی با بیان اینکه نکته بعدی که قابل بررسی است به حریم و حجاب بازمی‌گردد، خاطرنشان کرد: در حال حاضر یکی از موارد مورد تأکید رعایت حجاب در معماری خانه‌هاست تا آن آسایش مطلوب را بتوان در یک زندگی معمولی فراهم کرد ما با کمبود فضا در خانه‌ها مواجهیم و یا اینکه توجه به مسئله نورگیر بودن خانه باعث شده که گشایش‌های زیادتری را در فضای خانه شاهد باشیم حال آنکه در گذشته ایرانیان به‌دلیل خصوصیت درون‌گرایی که داشتند در منزل جایی را به‌عنوان اندرونی در نظر می‌گرفتند اما این امر در دوره معاصر دیگر مطرح نیست بلکه این اجزا در کنار هم قرار گرفته و فضای زندگی امروز در خانه را شکل داده‌اند.

وی ادامه داد: بنابراین خانه باید بتواند خواسته‌های انسان امروزی را نیز تأمین کند بر این اساس فضاهای در حال طراحی، بیشتر از آنکه به ساکنان خانه توجه کند به رعایت استانداردهای شهری و ضوابط تعیین‌شده از سوی نظام مهندسی و ایمنی خانه در برابر حوادث توجه می‌کند.

وی با تأکید بر اینکه مبحث حریم و حجاب در معماری جزو فرهنگ ماست و ایرانیان با این فرهنگ بزرگ شده‌اند اما در معماری معاصر کمتر به آن توجه می‌شود و یا درصورت توجه نهایتاً یکسری حد وسط‌ها را در خانه و معماری آن در نظر گرفتند، اذعان کرد: برای این اِشکال در شرایط فعلی هیچ کاری نمی‌توان کرد زیرا ما با کمبود فضا در خانه‌ها مواجهیم و شرایط دوره معاصر (فعالیت اجتماعی خانم‌ها) نیز این مسئله را بیشتر تقویت کرده است.

این استاد معماری ادامه داد: مسئله این است که در حال حاضر بسیاری از فضاها به‌عنوان خانه برای زندگی اعضای خانواده به‌ویژه خانم‌ها نامطلوب است و این واقعیت را نمی‌توان انکار کرد.

مع‌الوصف آنچه امروز قابل مشاهده است اینکه در شهرها ساختمان‌های بلند بنا می‌شود بی‌آنکه در این ساخت و سازها به سبک زندگی ایده‌آل اعضای خانواده به‌ویژه زنان به‌عنوان هسته اصلی شکل‌گیری نهاد خانواده نگاهی شده باشد.

دیوارهای نازک که کوچک‌ترین صدا از آن‌ها منقل می‌شود، آشپرخانه‌های اوپن و بدتر از آن آشپزخانه‌هایی که حتی دیگر اوپن نداشته و در آن‌ها حائلی با عنوان جزیره به‌کار گرفته می‌شود، پذیرایی‌های باز، گلخانه‌های شیشه‌ای و اتاق‌های خواب پرده‌ای، به‌وفور در ساخت و سازهای این روزها نمود دارد، بی‌آنکه کسی از هویت معماری آن‌ها چیزی پرسیده باشد. برای مثال آشپزخانه به گونه‌ای در ساختمان‌های جدید طراحی شده که در صورت ورود مهمان به خانه، بانوی منزل به‌راحتی نمی‌تواند به خانه‌داری خویش بپردازد که این با سبک زندگی اسلامی تفاوت و تضاد روشنی دارد.

به دیگر سخن بهره‌گیری از این سبک معماری در طراحی داخلی خانه برگرفته از پلان‌های معماری غربی است که دیوارهای حائل بین اتاق‌ها از منظر معماران ضد کلاسیک حذف شده تا اندرونی خانه در جلوی چشم مهمانان باشد.

حال آنکه اغلب وقتی از متولیان امر سؤال می‌شود که چرا از سبک‌های معماری اسلامی در ساخت و سازها استفاده نمی‌شود؟ رک و پوست کنده جواب می‌دهند، این خواست مشتری است و در ضمن معماری اسلامی برای مشتری هزینه‌بر است و زیر بار آن نمی‌روند. بنابراین این سؤال را مسئولان فرهنگی باید پاسخ دهند که برای پاسداشت حریم خانواده طی چند دهه اخیر کدام مشوق‌ها در ساخت منازل ارائه شده است؟