به عقیده کارشناسان، درختان هم مانند سایر موجودات در طول شبانه‌روز به استراحت نیاز دارند، اما رعایت نکردن استانداردهای نورپردازی در فضای شهری و بخصوص نورپردازی درختان با نور مصنوعی، مکانیزم درونی این گیاهان را به‌هم ریخته و مرگ تدریجی آن‌ها را رقم زده است.

نورپردازی درختان روی پرندگانی که بر روی آن لانه ساخته‌اند هم تأثیر می‌گذارد و گفته می‌شود که آلودگی‌های نوری بر روی تخم‌گذاری و حتی جهت‌یابی و مهاجرت پرندگان در شب هم اثرگذار است.

این در حالی است که براساس تعاریف نیز هرگاه با نور مصنوعی رفتار نادرست و غیراستانداردی صورت گیرد یا بیش از اندازه از نور استفاده شود، آلودگی نوری پدید آمده و این آلودگی، بر روی موجودات زنده تاثیر می‌گذارد.

*مرگ پرنده‌های مهاجر بر اثر آلودگی نوری

نسرین حسینی؛ کارشناس‌ارشد آلودگی محیط‌زیست به تأثیر آلودگی نور بر روی حیوانات و گیاهان پرداخته و می‌گوید: مرگ پرنده‌های مهاجر در اطراف ساختمان‌های بلند و روشن، تأثیر دقیق نورهای مصنوعی شبانه بر روی رفتار و اجتماع اکولوژی است.

وی ادامه می‌دهد: انواع نورهایی که محیط زندگی حیوانات را روشن می‌کند، باعث اختلال در تمرکز و جفت‌یابی آن‌ها شده و صیدشان را در بسیاری از موارد مانند پروانه‌ها و ماهی‌ها برای شکارچیان آسان می‌کند که موجب برهم خوردن سیکل طبیعت و رفتار طبیعی جانوران را می‌شود.

این فعال زیست‌محیطی با اشاره به اینکه گیاهان به دو دسته نورپسند و سایه‌پسند تقسیم می‌شوند، می‌گوید: هر گیاه بنا به این تقسیم‌بندی، مقدار معینی نور برای زندگی و عمل فتوسنتز نیاز دارد. همچنین گیاهان نورپسند میزان کلروپلاست پایین را در طول زندگی خود نیاز دارند و بدین جهت 10درصد از نور محیط را جذب می‌کند.

حسینی با اشاره به اینکه گیاهان سایه‌پسند با کلروپلاست بالا 75 درصد از نور محیط را جذب خود می‌کنند، اضافه می‌کند: طبق قانون «بردباری»، رسیدن هر نوع نور بیش‌ازاندازه ذکر شده به گیاه، رشد آن را دچار اختلال کرده و در مواقعی مرگش را تضمین می‌کند و براساس قانون بردباری، افزایش یک عامل محیطی می‌تواند محدودکننده باشد.

* اختلال‌ها و راهکارها

کارشناس‌ارشد آلودگی محیط‌زیست اختلال در رشد، برگ‌ریزان در فصل ریزش، بروز رنگ‌های طبیعی و رویش را از مهم‌ترین اثرهای آلودگی نوری بر گیاهان عنوان کرده و می‌گوید: هدایت صحیح نور و استفاده از درپوش‌های استاندارد، تنظیم زاویه تابش چراغ‌ها، تعویض چراغ‌های نامناسب با چراغ‌های استاندارد، استفاده از لامپ‌های تایمردار و حساس به حرکت، حذف لامپ‌های بدون پوشش و هر منبع نوری قرار گرفته به سمت آسمان، استفاده حداقل و درحدنیاز از منابع نوری به‌ویژه در مناطق حساس مثل نورافکن‌های ساحلی و قرارگیری موانع پخش نور در جاده‌ها، ازجمله راهکارهای کاهش آلودگی نوری به‌شمار می‌رود.

حسینی ضمن اشاره به اختلال گیاهان در معرض نورهای رنگی می‌گوید: لامپ‌های ال.ای.دی اصطلاحاً یک نور تک‌رنگ ارائه می‌کند، ولی واقعیت غیر از این است و این لامپ‌ها، می‌توانند دقیقاً خط طیف خاصی از طول موج نور را بتابانند.

وی ادامه می‌دهد: ما روی این لامپ‌ها کار و نور آن‌ها را طیف‌سنجی کرده‌ایم. یک لامپ ال.ای.دی پرتوهای نوری در دامنه 420 تا 460 نانومتری یا 650 تا 680 نانومتر را می‌تاباند؛ البته این دامنه با چشم غیرمسلح قابل‌تشخیص نیست و تک‌رنگ به‌نظر می‌رسد. حال اگر یک گیاه را زیر یک نور تک‌رنگ مثل نور آبی یا قرمز قرار دهیم، در این شرایط نمو گیاه مختل می‌شود، به این صورت که گیرنده نوری که نباید در زمان مشخصی فعال باشد، فعال شده و برعکس عمل می‌کند.

کارشناس‌ارشد آلودگی محیط‌زیست اظهار می‌کند: نشانه‌های تأثیر نور مصنوعی شامل کشیده شدن گیاه به سمت منبع نور، کشیدگی ساقه وضعیت غیرعادی گیاه و میوه‌های غیریک‌دست، اختلال در رشد و اختلال در جهت رویش است.

حسینی بیان می‌کند: با توجه به مطالعات میدانی انجام شده، تأثیر هر رنگ بر روی گیاهان طبیعی فعالیت‌های روزانه را دارد و طبق آنالیز آماری انجام شده، رنگ بنفش تأثیر بسزایی در امر رشد درختان دارد، زیرا رنگ بنفش باعث فعال شدن کلروپلاست شده و عمل فتوسنتز انجام می‌پذیرد. درختان سایه‌پسند مانند نارون نیز باید در شب به استراحت کامل بپردازد و روشنایی شب برای درختان سایه‌پسند، منجر به رشد درخت و سنگینی بیش‌ازحد شاخه‌ها شده و از آنجا که تحمل وزن این درخت برای ریشه‌ها سنگین است، کاهش مقاومت درخت و گاهی مرگ به سراغش می‌آید.

به گفته وی بلوار کشاورز انفجار نور است و پرندگان این شهر در برخی از موارد محلی برای آسایش ندارند.

*خلاء حقوقی در موضوع آلودگی نوری

اداره‌کل محیط‌زیست شهرداری تهران به‌عنوان یکی از مدافعان زیست‌محیطی شهر به‌شمار می‌رود و مدیرکل این نهاد دغدغه‌مندانه با اشاره به خلاء حقوقی در موضوع آلودگی نوری تأکید می‌کند: با توجه به وضعیت نامناسب آلودگی نوری در کلان‌شهرها و اثرهای مخرب این آلودگی بر محیط‌زیست، نیاز است ضوابط و سازوکارهای قانونی درخصوص موضوع آلودگی نوری در کشور تصویب شود.

شینا انصاری می‌گوید: بهره‌برداری از نور به‌عنوان یکی از آلودگی‌ها، همواره می‌تواند محیط‌زیست را تحت‌تأثیر قرار دهد و مصداق آلودگی زیست‌محیطی است، به‌گونه‌ای که طی سال‌های اخیر آلودگی نوری در بسیاری از کلان‌شهرها افزایش قابل‌توجهی داشته و این نوع از آلودگی، عمدتاً نشأت‌یافته از پدیده شهرنشینی است که با توسعه شهرها و تبدیل آن‌ها به کلان‌شهرها، اثرهای خود را بیشتر نشان می‌دهد.

وی ادامه می‌دهد: برخی از مثال‌های آلودگی نوری عبارتند از ساختمان‌ها و برج‌های نورانی، چراغ‌های روشنایی خیابان‌ها و چراغ‌های اتومبیل‌ها که همگی با درجه‌های متفاوت باعث ایجاد اختلال در محیط‌زیست انسانی و طبیعی می‌شود و حتی نورهای درخشان در مراکز خرید و غیره، می‌توانند آلوده‌کننده باشد و در موارد جزئی‌تر حتی نور بنرها و تابلوی اعلانات نیز می‌تواند مضر باشد.

به گفته مدیر‌کل محیط‌زیست شهرداری تهران از آنجا که جهان در آستانه گذار به‌سوی تکنولوژی لامپ‌های LED است و اگر توجه دقیقی به روشنایی نشود، افزایش دو تا چهار برابری منابع نوری غیرطبیعی را در شب، شاهد خواهیم بود.

انصاری با تأکید بر اینکه برای مقابله با آلودگی نوری بسیاری از کشورها تلاش کرده‌اند تا بهره‌برداری از نور و انتشار آن‌ را در چارچوب استانداردها و ضوابط ملی تعریف کنند، تصریح می‌کند: آلودگی نوری حساسیت قانون‌گذاران را در برخی از کشورها در رابطه با وضع قوانین و مقررات ملی برانگیخته است.

*اثر آلودگی نوری بر حیات وحش

وی ادامه می‌دهد: استفاده از نورهای مصنوعی تأثیر اساسی بر روی زیست‌شناسی و اکولوژی گونه‌ها گذاشته و تأثیر نورهای مصنوعی در جذب آن‌ها به‌ویژه در هوای ابری و زمانی که پرندگان در فاصله کم‌تری از سطح زمین پرواز می‌کنند، شناخته شده است، زیرا هنگامی که پرنده‌ای به سمت نور پرواز می‌کند، دید خود نسبت به افق را از دست داده و از نور مصنوعی برای جهت‌یابی کرده و در جهت نامناسب پرواز خواهد کرد.

مدیرکل محیط زیست شهرداری تهران اضافه می‌کند: همچنین نورهای قرمز و آبی برج‌های بلند، پرندگان را جذب خود کرده و در نهایت باعث برخورد دسته‌های پرندگان به ساختمان‌ها و منجربه کشته شدن آن‌ها می‌شود.

انصاری تأکید می‌کند: گزارش کارشناسان، مؤید این موضوع است که بخشی از پرندگان با افزایش آلودگی نور، تهران را ترک کرده و پرندگان مهاجر به‌ویژه گنجشک‌های مهاجر دیگر وارد تهران نمی‌شوند. با افزایش روندآلودگی‌ها، سال‌هاست که گونه‌های کم‌نظیر دامنه‌های البرز مانند عقاب طلایی و هما، در تهران کم‌تر دیده شده‌اند.

*اثر آلودگی نوری بر حیات گیاهان

وی با بیان اینکه رسیدن هر نوع نور بیش‌ازاندازه موردنیاز به گیاه، رشد آن را دچار اختلال می‌کند و در مواقعی مرگش را موجب می‌شود، به نتایج برهم خوردن سیکل زندگی گیاهان و برگ‌ریزی بی‌موقع درختان اشاره کرد و گفت: درختان و گیاهان در زمان ریزش برگهایشان توان نمایش رنگ‌های پائیزی خود را از دست می‌دهند یا درختانی که بر اثر آلودگی نوری، فصل از دست دادن برگ خود را فراموش کرده و دیده شده تا نیمه‌های زمستان همچنان دارای برگ‌های زرد است.

مدیرکل محیط زیست شهرداری تهران ادامه می‌دهد: این عامل و هم‌زمانی بارش برف در این فصل، باعث سنگین شدن بدنه درخت و سرنگون شدن آن شده و اثرهای مخرب آلودگی نوری بر گیاهان شامل اختلال در رشد، اختلال در زمان از دست دادن برگ‌ها در فصل ریزش، اختلال در بروز رنگ‌های طبیعی و اختلال در جهت رویش است.

انصاری از مهم‌ترین دلایل وجود آلودگی نوری در کشور، به نبود طرح جامع نورپردازی در سطح کشور، ناهماهنگ بودن طراحان، مجریان و بهره‌برداران سیستم‌های روشنایی و نورپردازی شهر، استفاده ناصحیح بخش تجاری از روشنایی و نورپردازی با هدف جلب مشتری، نامناسب بودن روشنایی معابر به‌دلیل استفاده از چراغ‌های پریزماتیک، نبود رشته تخصصی مهندسی روشنایی در سطوح دانشگاهی، آگاهی نداشتن عموم، نبود شبکه توزیع و انشعاب برق مستقیم در نقاط موردنظر جهت نورپردازی اشاره کرد.

وی با تأکید بر اینکه آلودگی نوری نیز به اندازه آلودگی‌های دیگر، نیازمند قوانین سفت و سخت و حمایت مسئولان است. تصریح می‌کند: اهرم‌های الزام‌آور بیشتری باید در این زمینه به‌کار گرفته شود.

به گفته مدیرکل محیط زیست شهرداری تهران امروزه در ایران مسائل زیست‌محیطی از اهمیت زیادی برخوردار است، اما تا به حال هیچ ابزار قانونی خاصی جهت جلوگیری از آلودگی نوری به تصویب نرسیده و خلاء حقوقی در این زمینه سبب شده تا نظارت کافی و لازم برای مبارزه با آلودگی نوری در ایران وجود نداشته باشد.

انصاری تأکید می‌کند: با توجه به وضعیت نامناسب آلودگی نوری در کلان‌شهرها و اثرهای مخرب این آلودگی بر محیط‌زیست، نیاز است ضوابط و سازوکارهای قانونی درخصوص موضوع آلودگی نوری در کشور تصویب شود.

آلودگی نوری امروز نه‌تنها بر روی انسان‌ها و حیات آن‌ها تأثیر می‌گذارد، بلکه بر روی رشد یا مرگ سایر موجودات و گیاهان نیز مؤثر بوده و عرصه را برای آنان تنگ می‌کند.