پرنده‌نگری چیست؟ سؤالی که امروز یکی از اصلی‌ترین سؤالاتی است که می‌توان در حوزه محیط زیست و ظرفیت‌های آن به‌دنبال پاسخی برای آن بود البته شاید برای شما هم مثل من پرنده‌نگری واژه‌ای است آشنا که معنی دقیق آن را نمی‌دانید؟

نگریستن به طبیعت و اجزای آن و تأمل در رازهای آن همیشه برای بشر لذت‌بخش و اعجاب‌انگیز بوده است. بشر در آغاز برای حفظ بقا مجبور به مشاهده و شناخت طبیعت پیرامون و دیگر جانداران بوده است، اما رفته‌رفته با گسترش شهرنشینی و دوری انسان از طبیعت، این دیدگاه تغییر کرد و امروزه به دیدگاه علمی و زیباشناسی بدل گشته.

بدین منظور اگر نگاهی به مقالات زیست‌محیطی بیندازیم در آن‌ها آمده است پرنده‌نگری (bird-watching) فعالیتی است تفریحی که در آن به مشاهده پرندگان در زیستگاه طبیعی خودشان پرداخته می‌شود حال آنکه پرنده‌نگری به شکل‌های مختلفی برگزار می‌شود و گستره آن بر خلاف دیگر شاخه‌های مشاهده حیات وحش به شهرها و پارک‌های شهری نیز کشیده شده است، از همین رو طرفداران زیادی را به خود جذب کرده، البته جذابیت‌های بی‌شماری در این فعالیت وجود دارد که باعث افزایش روزافزون پرنده نگران می‌شود، حتی گفته می‌شود در کشورهایی همچون انگلیس و آلمان برابر با طرفداران فوتبال پرنده‌نگر وجود دارد.

پرنده‌نگری با اهداف و شکل‌های مختلفی برگزار ولی وجه مشترک در همه آن‌ها مشاهده پرندگان و لذت بردن از آن‌هاست از زیبایی‌شان گرفته تا رفتارهایی که برای هر شخص جذابیت خاص خود را دارد و هرکدام معمایی را در ذهن بیننده تداعی می‌کند، بنابراین چند سؤال ممکن است برای شما نیز به‌وجود آید اینکه پرنده‌نگری چه تفاوتی با پرنده‌شناسی دارد و آیا پرنده‌نگری نیازمند دانش خاصی است؟ پرنده‌نگری چیست؟

جالب‌تر اینکه برخلاف پرنده‌شناسی که به مباحث تخصصی مانند ژنتیک، فیزیولوژی و پرداخته می‌شود، مشاهده پرندگان به دانش خاصی نیاز ندارد و کاملاً جنبه تفریحی دارد، هرچند بیشتر پرنده نگران پس از مدتی و کسب تجربه، به اطلاعات میدانی بالایی از پرندگان دست میابند.

دلایل بسیاری برای انتخاب این فعالیت وجود دارد که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به پیوند دیرینه انسان با پرندگان از منظر زیباشناسی و سمبلیک اشاره کرد که با کمی جستجو در متون ادبی جهان ازجمله اشعار و رمان‌ها خواهیم دید که از گذشته تا به امروز پرندگان مورد ستایش قرار گرفته‌اند و تمثیلی از احساسات انسانی بوده‌اند، از طنین آوازشان گرفته تا زیبایی و رنگ‌های مسحور کنندشان، عشق مثال‌زدنی‌شان و همچنین پروازشان در اوج که همیشه نماد آزادی و پیشرفت بشر بوده است.

همچنین این علاقه را در نگارگری‌ها و نقوش به‌جا مانده از گذشته در بناهای تاریخی و دیگر آثار هنری نیز مشاهده می‌شود که ازجمله این نقوش می‌توان به سبک نگارگری گل و مرغ بر کاشی‌ها اشاره کرد همچنین آثارش را در عمارت‌های دوره صفویه می‌توان دید.

پرندگان به‌واسطه قدرت پرواز شانس بیشتری نسبت به برخی حیوانات برای بقا داشته‌اند به همین دلیل از تنوع و جمعیت بالایی برخوردار هستند بنابراین تنوع در تعداد، اندازه، رنگ، رفتار، زیستگاه همگی نشان‌دهنده تنوع بالای این موجودات زیبا است و درواقع یک پرنده‌نگر شانس تماشای این جلوه‌های یکتای طبیعت را دارد.

پرندگان را می‌توان تقریباً در تمامی زیستگاه‌ها مشاهده کرد، از زیستگاه‌های آبی گرفته تا بیابان‌ها، جنگل‌ها، کوهستان و حتی پارک‌های شهری پس‌ازاین رو شما به‌عنوان پرنده‌نگر شانس زیادی برای مشاهده پرندگان در همه‌جا دارید، حتی در یک گشت پرنده‌نگری شهری! پس باید متولیان امر در این زمینه برنامه ‌ریزی لازم را داشته باشند.

به تعبیر بهتر پرنده‌نگری را می‌توان راهی به‌سوی آرامش و دوری از فشارهای زندگی در دنیای مدرن دانست پس در پرنده‌نگری شما به‌عنوان پرنده‌نگر بیشتر َآنچه که برای پر کردن اوقات فراغتتان نیاز دارید کسب می‌کنید، از یک برنامه چندساعته در پارک‌های شهری برای کسب آرامش گرفته تا برنامه‌های مهیج و ماجراجویانه چند روزه برای دیدن پرنده‌ای خاص.

باید و نباید‌های این فعالیت نیز چندان دشوار نیست و می‌توانید با مرور آن‌ها، بدون آسیب به طبیعت از حضور در آن لذت برد. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا توجه به وضعیت زیستگاهی غنی محیط زیست و تنوع زیستگاهی در استان همدان به لحاظ وجود و حضور پرندگان در فصول مختلف با معاون فنی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان و گفت‌و‌‌گویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مهدی صفی‌خانی با تأکید بر اینکه که در حوزه پرندگان نیز همچون دیگر گونه‌های جانوری بزرگ‌ترین تهدید تخریب زیستگاه است، گفت: در واقع نخستین عامل تهدیدکننده جمعیت این گونه‌ها نیز همین دلیل است.

وی با تأکید بر نقش پرندگان در طبیعت و مانایی، ثبات زیست‌بوم، تشریح کرد: متأسفانه این روزها تخریب زیستگاه این گونه‌های جانوری به شکل‌های مختلف اتفاق می‌افتد.

معاون فنی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان ادامه داد: بارزترین تخریب زیستگاه گونه پرنده در استان همدان برای میش‌مرغ در دشت اسدآباد اتفاق افتاد به‌طوری‌که در حال حاضر این زیستگاه به‌صورت مورد میزبان عبور این‌گونه است حال آنکه تا سالیان سال این منطقه بزرگ‌ترین زیستگاه این‌گونه در کشور و درعین‌حال مأمنی برای حضور این پرنده در فصولی خاصی بود اما تخریب زیستگاه به‌وسیله تغییر کاربری گسترده اراضی منطقه به‌ویژه کشاورزی این فرصت را از استان و شهرستان گرفت.

صفی‌خانی با اشاره به اینکه پرندگان آبزی و خشک‌زی دو زیستگاه عمده را به خود اختصاص داده‌اند عنوان کرد: همان‌طور که پیش‌تر عنوان شد پرندگان خشک‌زی بیشتر به دلیل تخریب زیستگاه به‌واسطه تغییر کاربری در معرض تهدید قرار گرفته‌اند البته شاید این سؤال مطرح شود که پرندگانی همچون عقاب، شاهین و غیره نیز دارای زیستگاه در مناطق پست نیستند پس باید گفت با تغییر و تخریب زیستگاه دیگر گونه‌ها در مناطق پست و دشت‌ها چرخه حیات و زنجیره غذایی آن‌ها نیز دچار مخاطره می‌شود.

وی ادامه داد: اصلی‌ترین عامل تخریب زیستگاه پرندگان آبزی و کنارآبزی تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی‌های ممتدی است که طی سال‌های اخیر شاهد آن بودیم که این نوسان در میزان و سطح آب زیستگاه‌های آبی و تالابی تأثیرگذار است.

معاون فنی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان با تأکید بر اینکه این نوسانات منجر به مهاجرت پرندگان بومی و حتی حضور پرندگان عبوری و فصلی می‌شود اذعان کرد: بر این اساس با شرایط فعلی نمی‌توانیم بر روی بحث پرنده‌نگری در همدان به‌عنوان یک حوزه تأثیرگذار در گردشگری سرمایه‌گذاری کنیم حال آنکه این نوع گردشگری جز ارزآورترین انواع توریسم به‌حساب می‌آید.

صفی‌خانی با تأکید بر اینکه تخریب زیستگاه، خشک‌سالی و تغییر کاربری مانع از ثبات و مانایی مناطق زیستگاهی می‌شود، ابراز کرد: متأسفانه در حال حاضر این شرایط مهیا نیست.

وی ادامه داد‌: به‌عنوان‌مثال در تالاب آق‌گل شرایط هم به لحاظ تعداد گونه و تنوع آن برای موزه پرنده‌نگری در شرایط پرآبی فراهم است اما متأسفانه با بروز خشک‌سالی این فرصت نیز از بین می‌رود بنابراین در صورت سرمایه‌گذاری در این بخش شاهد سوخت شدن آن خواهیم بود.

وی با تأکید بر اینکه زیستگاه سدی شیرین‌سو، آبشینه و کلان ملایر با توجه به انسان‌ساز بودن این زیرساخت‌ها به لحاظ دارا بودن ذخایر آبی و درعین‌حال تنوع و جمعیت گروه پرندگان در شرایط کم‌آبی نیز وضعیت بهتری دارند اما این بدان معنا نیست که بتوان بر مبنای آن نسبت به پرنده‌نگری در این زیستگاه‌ها سرمایه‌گذاری کرد بنابراین برای این مهم نیاز است که در مسیر احیای تالاب و جلوگیری از تخریب زیستگاه‌ها ورود کنیم.

معاون فنی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان افزود: البته به لحاظ تنوع گونه پرندگان در صورت ثبات شرایط می‌توان در این بخش (پرنده‌نگری) با استقرار امکانات لازم در مناطق زیستگاهی مختلف استان اقدام کرد.

صفی‌خانی افزود: البته در شرایط فعلی امکان همراهی بخش خصوصی برای ورود به این عرصه وجود دارد و از این مسئله استقبال می‌کنیم.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به نظر می‌رسد این نوع از گردشگری طبیعی بر مبنای داده‌های خدادادی نیز بر اثر فعالیت انسانی در مسیر تغییر کاربری اراضی و به‌تبع آن تخریب زیستگاه‌ها و گرم شدن زمین و خشک شدن تالاب و ذخایر آبی همچون دیگر داشته‌های زیست‌محیطی به فراموشی سپرده و به تعبیر بهتر قربانی شده است در حالی که طبق آخرین آمار منتشرشده، استان همدان دارای 181 گونه پرنده است که یقیناً در صورت مهیا بودن شرایط در فصلی از سال در یکی از مناطق زیستگاهی حضور خواهند داشت که می‌تواند فرصت مناسبی برای تحول در عرصه گردشگری باشد و به‌تبع آن با حضور تورهای پرنده‌نگری و کارشناسان این حوزه، توسعه اقتصادی را برای استان فراهم کند توسعه‌ای که امروز خبری از آن نیست.