صنعت چرم در ایران، یکی از ریشه‌دارترین و قدیمی‌ترین صنایع بومی به‌شمار می‌رود؛ صنعتی که از گذشته‌های دور با زندگی اقتصادی و فرهنگی مردم در شهرهایی همچون همدان، تبریز، مشهد و شیراز گره خورده است. در این میان، همدان با پیشینه‌ای کهن در تولید چرم گیاهی و سنتی، زمانی در زمره قطب‌های اصلی دباغی کشور محسوب می‌شد؛ شهری که با صدها کارگاه فعال در منطقه «سنگ‌شیر» و تولید چرم قرمز گیاهی، سهم مهمی در تأمین نیاز بازار داخلی و حتی صادرات داشت.

اما آنچه امروز از این صنعت در همدان باقی مانده، بیش از آن‌که نشانی از یک ویژند ملی و افتخارآمیز باشد، نشانه‌ای از بی‌توجهی، ضعف سیاست‌گذاری و دوری از تخصص است. صنعتی که می‌توانست با تکیه بر ظرفیت‌های تاریخی و انسانی، به جایگاه شایسته‌ای در اقتصاد ملی دست یابد، حالا درگیر چالش‌هایی شده که بیشتر از جنس تصمیم‌های اشتباه، مدیریت ناکارآمد و بی‌برنامگی است تا کمبود منابع یا بازار.

به همین منظور برآن شدیم تا در این گزارش با ساسان شهباز و مصطفی گودرزی دو تن از فعالان صنعت چرم استان همدان گفت‌وگویی ترتیب دهیم.

در این گفت‌وگو، ساسان شهباز، از پیشکسوتان صنعت چرم در همدان، با نگاهی صریح و بی‌پرده به وضعیت این صنعت در سال‌های اخیر پرداخته. او که خود از خانواده‌ای دباغ و صاحب تجربه‌ چند دهه‌ای در تولید چرم طبیعی و پوشاک چرمی است، بدون هیچ‌گونه وابستگی به منابع دولتی، واحدی تولیدی راه‌اندازی کرده که از صفر تا صد با سرمایه و همت شخصی شکل گرفته است.

او از دردها و دغدغه‌هایی می‌گوید که بسیاری از تولیدکنندگان واقعی این حوزه در دل دارند، اما کمتر فرصت بیان آن را یافته‌اند؛ از طرح‌هایی چون «خوشه چرم» که با وجود هدف‌گذاری مناسب، در اجرا به ضد خود تبدیل شد، تا انتخاب‌هایی که نه بر اساس تخصص بلکه بر پایه رفاقت و لابی‌گری صورت گرفتند. وی معتقد است اگر تغییر اساسی در نگرش مدیریتی و سیاست‌گذاری‌ها رخ ندهد، نه‌تنها احیای چرم همدان ممکن نخواهد بود، بلکه آنچه باقی مانده نیز به تاریخ خواهد پیوست.

صنعت چرم؛ ویژند ملی فراموش‌شده در همدان

تولیدکننده پیشکسوت چرم در همدان که سال‌ها بدون اتکا به بودجه‌های دولتی و صرفاً با سرمایه‌گذاری شخصی فعالیت کرده، با نگاهی منتقدانه به وضعیت فعلی این صنعت گفت: چرم همدان یک ویژند ملی به ارث‌رسیده است، اما استفاده مناسبی از آن نشده. روزگاری بیش از 300 کارگاه فعال در منطقه سنگ‌شیر وجود داشت، اما اکنون این منطقه مسکونی شده و از آن ظرفیت تولیدی خبری نیست.

ساسان شهباز، با اشاره به سابقه خانوادگی‌اش در دباغی افزود: تولید چرم قرمز گیاهی یکی از نقاط قوت همدان بود که امروز فقط چند واحد سنتی به آن مشغول‌اند.

وی اظهار کرد: در دهه‌های اخیر تلاش‌هایی برای صنعتی‌سازی این حوزه انجام شده، اما از 11 کارخانه فعال در شهرک صنعتی ویان، تنها یک واحد باقی مانده که آن هم از حوزه چرم خارج شده است.

این فعال باسابقه صنعت چرم در همدان با انتقاد از اجرای ضعیف طرح «خوشه چرم» تصریح کرد: در این طرح به‌جای بهره‌گیری از متخصصان، افراد غیرآشنا با صنعت انتخاب شدند. میلیاردها تومان هزینه شد، ولی نتیجه‌ای نداشت. نیروهایی آموزش دیدند که مهارتی برای کار نداشتند.

شهباز با اشاره به اینکه هدف از اجرای طرح خوشه، تبدیل همدان به دومین قطب چرم کشور پس از مشهد بود، ادامه داد: با ضعف مدیریت، آموزش‌های بی‌ثمر و نبود حمایت واقعی، نه‌تنها هدف محقق نشد، بلکه این طرح آسیب هم زد.

او با بیان اینکه، هم‌اکنون در همدان تولید کاپشن چرم از صفر تا صد انجام می‌شود، اما با افت شدید انگیزه و توان فعالان این حوزه مواجه است، گفت: ما تنها برای حفظ صنعت و جلوگیری از نابودی کامل تلاش می‌کنیم نه به‌خاطر سود.

وی یادآور شد: در سال 1399 وعده حمایت و تسهیلات دولتی داده شد، اما مدیران غیرمتخصص وارد شدند. از من خواستند نیرو معرفی کنم، اما نهایتاً افراد بی‌تجربه‌ای انتخاب شدند. منابع دولتی هدر رفت و صنعت‌گرها متضرر شدند.

این استادکار چرم تأکید کرد: چرم همدان فقط کیف و کفش نیست؛ تولید چرم خام باکیفیت اهمیت بیشتری دارد که امروز تقریباً نابود شده. تبریز، مشهد و تهران بازار را از ما گرفتند و اگر حمایت نهادهای دولتی جدی نباشد، احیای این صنعت ممکن نیست.

صنعت چرم با رفاقت‌محوری و باندگرایی احیا نمی‌شود

شهباز با اشاره به تصمیم‌گیری‌های نادرست در حوزه صنعت افزود: ما دیگر دنبال سود نیستیم، فقط برای بودن‌مان ادامه می‌دهیم. اما اگر افراد شایسته با سابقه واقعی و تخصصی وارد نشوند، این مسیر به بن‌بست می‌رسد.

وی با انتقاد از رزومه‌سازی و لابی‌گری می‌افزاید: مدیر باید کسی باشد که صفر تا صد این کار را بشناسد. من چند نسل در این حرفه بوده‌ام و کار را با دل و جان ادامه داده‌ام.

این فعال صنعت چرم معتقد است اگر اصلاحات اساسی در سیاست‌گذاری و مدیریت صورت بگیرد، می‌توان در یک بازه پنج تا 10 ساله صنعت چرم را احیا کرد. در غیر این صورت، باقی‌مانده این صنعت نیز از بین خواهد رفت.

شهباز در پایان گفت: من هیچ‌گاه به‌دنبال امتیاز یا رانت نبودم. با سرمایه شخصی دستگاه‌ها را از ترکیه و ایتالیا آوردم، نیرو تربیت و با عشق کار کردم. اما خسته‌ام، چون دیگرانی که در این صنعت‌اند فقط به سود آنی فکر می‌کنند، نه منافع ملی. ما به نگاه ملی نیاز داریم، نه گروه‌بندی‌های شخصی.

صنعت چرم همدان در مسیر فراموشی

در ادامه دیگر فعال باسابقه صنعت چرم، نیز در گفت‌وگویی صریح با ما، با انتقاد از نبود برنامه‌ریزی تخصصی، نبود انسجام صنفی و بی‌توجهی به نوآوری، وضعیت این صنعت را آسیب‌پذیر و در معرض فرسایش دانست.

مصطفی گودرزی، با اشاره به شرایط اقتصادی کشور گفت: وضعیت صنعت چرم در همدان، همانند دیگر حوزه‌ها، متأثر از شرایط کلان کشور است. از نظر بازار و قدرت خرید، شرایط بسیار ضعیف شده و همدان نسبت به دیگر شهرها وضعیت بدتری دارد.

وی تأکید کرد: بخش مهمی از بحران، ناشی از نبود تخصص در تولید است؛ بسیاری از تولیدکنندگان به نیاز بازار توجه نمی‌کنند. بدون نیازسنجی، محصولاتی تولید می‌شود که نه با ذائقه مصرف‌کننده سازگار است و نه با استانداردهای روز.

فعال باسابقه صنعت چرم در ادامه به هزینه بالای تولید و وارداتی بودن بیشتر مواد اولیه اشاره کرد: بیش از 75 درصد مواد اولیه، وارداتی است و این باعث می‌شود قیمت تمام‌شده بالا رود. از آن طرف، توان خرید مردم پایین آمده و نتیجه این چرخه، کاهش تقاضا و افت تولید است.

گودرزی در عین حال، کیفیت پایین برخی محصولات داخلی را هم یک آسیب جدی دانست و افزود: برخی تولیدکنندگان به‌جای ارتقای کیفیت، صرفاً به فکر ارزان‌تر کردن محصول خود هستند؛ از رنگ و طراحی می‌زنند، از جنس چرم می‌زنند و این باعث افت کیفیت شده است.

نبود انسجام صنفی و ناکارآمدی خوشه صنعتی

وی در بخش دیگری از گفت‌وگو، به موضوع طرح «خوشه چرم» اشاره کرد و گفت: هیچ بازدهی ملموسی از خوشه ندیدیم. اگر هم فعالیتی داشته‌اند، عملاً ارتباطی با ما برقرار نشده. من در جریان هیچ خروجی مثبتی نیستم.

این فعال صنعت چرم پیشنهاد داد: اتحادیه‌ها و خوشه‌های صنعتی باید از دل صنف و با مشارکت واقعی فعالان صنعت شکل بگیرند؛ «باید افراد متخصص از بین خود صنف انتخاب شوند. نه اینکه افرادی بدون تخصص بیایند و فقط نامی از خوشه بماند.»

فقدان نگاه علمی و بی‌میلی به نوآوری

گودرزی با اشاره به عقب‌ماندگی فناورانه در همدان تصریح کرد: متأسفانه هنوز با روش‌های 50 سال پیش کار می‌کنیم. در حالی که طراحی، فناوری لیزر، دستگاه‌های به‌روز و دانش ویژندینگ از لازمه‌های امروز تولید است.

وی تأکید کرد: نپذیرفتن اشتباهات، یکی از موانع اصلی رشد است؛ ما باید بپذیریم که ضعف داریم و از متخصص کمک بگیریم اما متأسفانه بسیاری از فعالان نه‌تنها ضعف خود را نمی‌پذیرند، بلکه از اصلاح آن هم طفره می‌روند.

به گفته این استادکار صنعت چرم بازار تولید در همدان نه‌تنها به کیفیت بها نمی‌دهد، بلکه رقابت ناسالم ایجاد کرده؛ تولیدکننده‌ای که محصول باکیفیت تولید می‌کند با کسی که محصول درجه سه عرضه می‌کند، در یک رده قیمتی قرار می‌گیرد. این باعث می‌شود برخی ناچار به کاهش کیفیت شوند تا فقط در رقابت بمانند.

راه نجات؛ تخصص، تعامل و دیده‌شدن

گودرزی مهم‌ترین راهکار را در آموزش تخصصی، ارتقای دانش فنی و حضور در بازارهای بین‌المللی دانست و گفت: یکی از روش‌های مؤثر، حضور در نمایشگاه‌های خارجی است. نمایشگاه‌های ترکیه، ایتالیا، چین و کشورهای منطقه، فرصت‌های طلایی برای دیدن، لمس کردن و شناخت استانداردهای جهانی هستند. ما باید جایگاه واقعی خود را بشناسیم و از آن‌جا برای پیشرفت گام برداریم.

وی در پایان متذکر شد: نمایشگاه رفتن، بازاریاب حرفه‌ای دعوت کردن، دیدن جنس درجه یک و یاد گرفتن از بازار جهانی، راه نجات صنعت ماست؛ اما قبل از همه این‌ها، باید بپذیریم که به اصلاح نیاز داریم و این اصلاح، با نگاه شخصی و منفعت‌طلبانه ممکن نیست.

صنعت چرم همدان؛ گرفتار در تکرار، نبود ‌نوآوری و بی‌انسجامی

صنعت چرم همدان با وجود پیشینه تاریخی، در حال حاضر با چالش‌های ساختاری و عملکردی متعددی مواجه است که ریشه بسیاری از آن‌ها به نبود انسجام صنفی، ضعف در نوآوری و نبود حمایت مؤثر از سوی نهادهای توسعه‌گرا بازمی‌گردد.

در وهله نخست، نبود رویکرد تخصص‌محور در تولید ازجمله موانع اصلی توسعه‌نیافتگی این صنعت تلقی می‌شود. بسیاری از تولیدکنندگان بدون نیازسنجی واقعی بازار یا طراحی هدفمند محصول، صرفاً به تولید تکراری و سنتی بسنده می‌کنند؛ این در حالی‌ست که بازار امروز بیش از هر چیز، به‌دنبال تمایز، کیفیت و طراحی نوآورانه است.

از سوی دیگر، ضعف در آموزش و انتقال فناوری باعث شده تا ابزار و روش‌های تولید همچنان سنتی باقی بمانند، درحالی‌که رقبا در دیگر استان‌ها و کشورهای منطقه با تکیه بر دانش فنی و فناوری روز در حال پیشروی هستند. این موضوع عملاً سهم همدان از بازار رقابتی را محدود کرده و فرصت‌های صادراتی را به‌شدت کاهش داده است.

افزون بر این، نبود انسجام در میان فعالان این حوزه باعث شده تا نه‌تنها صدای واحدی از صنف شنیده نشود، بلکه رقابت‌های ناسالم نیز کیفیت را قربانی قیمت کنند. درنتیجه، محصولات ضعیف‌تر به بازار تزریق شده و تصویر ویژند «چرم همدان» در سطح ملی و منطقه‌ای تضعیف می‌شود.

همچنین، ساختارهایی نظیر «خوشه صنعتی» یا تشکل‌های صنفی که در دیگر مناطق به‌عنوان بازوهای حمایتی و هماهنگ‌کننده عمل می‌کنند، در همدان عملکرد ملموسی از خود نشان نداده‌اند. این نهادها یا درگیر نامه‌نگاری اداری هستند یا ارتباط مؤثری با تولیدکنندگان ندارند.

در نهایت، آنچه چشم‌انداز این صنعت را روشن می‌کند، بازگشت به ریل دانش‌بنیان، نوسازی فنی، ایجاد سکوهای هم‌افزایی صنفی و ارتباط واقعی با بازارهای بین‌المللی است. حضور در نمایشگاه‌های جهانی، تعامل با طراحان و متخصصان خارجی و تربیت نیروی انسانی ماهر می‌تواند مسیر احیای صنعت چرم همدان را هموار کند.