ساخت هتل در بلوار ارم؛ گلبهخودی بزرگ همدان
دامنه شمالی الوند، سالهاست نهفقط بهعنوان پهنهای طبیعی بلکه بهمثابه بخشی از هویت تاریخی، فرهنگی و زیستمحیطی همدان شناخته میشود. تصویب طرح ساماندهی این محدوده، نتیجه سالها کار کارشناسی برای بازگرداندن توازن توسعه میان بخشهای شمالی و جنوبی شهر بود؛ تلاشی برای مهار تمرکز ساختوساز در نقاط اشباع و هدایت سرمایهها به سمت بافتهای توسعهنیافته. اکنون اما طرح احداث هتل در بلوار ارم، مسیری را باز میکند که در تضاد آشکار با همین فلسفه است. اقدامی که اگر به مرحله اجرا برسد، نهتنها مسیر مدیریت هدفمند را مخدوش میسازد، بلکه آغازی برای هجوم تازه سرمایهگذاری به دامنه الوند و تخریب تدریجی میراث طبیعی و تاریخی شهر خواهد بود. چنین تصمیمهایی، در ظاهر توسعهمحور و در باطن انحراف از اصول شهرسازی پایدارند.
با توجه به اهمیت این موضوع در این خصوص با دکتر صاحب محمدیانمنصور، عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلیسینا همدان و مدیر پروژه مطالعاتی ساماندهی دامنه شمالی الوند گفتوگو کردیم که در ادامه میخوانید:
*نخست بفرمایید پیششرطهای قانونی و اجرایی برای جذب سرمایهگذاران بخش خصوصی در مناطق گردشگری همدان چیست و چه موانع حقوقی یا اداری در این مسیر وجود دارد؟
در خصوص گردشگری، قوانین ویژه و مستقلی برای جذب سرمایهگذار وجود ندارد و اغلب مقررات عمومی در قالب شورای شهر یا میراث فرهنگی اعمال میشود. برخی مشوقها مانند حذف پارکینگ یا تخفیف عوارض در بافت تاریخی پیشبینی شده اما قوانین خاصی بهصورت جداگانه نوشته نشده است. در حوزه طبیعی، دستورالعملهایی تحت عنوان طرح «دامنه شمالی الوند» از سوی سازمان میراث فرهنگی و با همکاری دانشگاه بوعلیسینا تدوین شده و در طرح جامع شهری نیز جای گرفته که اکنون الزامات اجرایی قویتری دارد.
همدان بهواسطه دو ویژگی تاریخی و طبیعی خود، از دیرباز مقصد گردشگری بوده؛ یکی بهدلیل اقلیم کوهستانی و خنک و دیگری به سبب آثار تاریخی بیشمار. ما در حوزه طبیعت آثاری همچون غار علیصدر، گنجنامه، باغهای دامنه شمالی و آب و هوای مطلوب را شاهدیم و از نظر تاریخی نیز آثاری همچون هگمتانه، بافت تاریخی و دیگر جاذبهها را در همدان شاهدیم.
طبق طرحهای آمایش سرزمینی، یکی از محورهای توسعه استان همدان گردشگری است، کشاورزی که پیشتر بهعنوان یکی از محورهای توسعه استان محسوب میشد در سالهای اخیر بهدلیل کمبود آب در حال کمرنگ شدن است؛ بنابراین گردشگری با اهمیت میشود؛ اما توسعه زیرساخت گردشگری در این شهر نیازمند دقت در چگونگی ایجاد است؛ پس میتوان گفت که توسعه زیرساختها همچون یک شمشیر دولبه است زیرا ساختوساز بیضابطه میتواند همان جاذبههای طبیعی و تاریخی را تخریب کند. اگر برای احداث هتل یا مجموعه تفریحی، ارزشهای طبیعی یا بناهای تاریخی آسیب ببیند، هدف اصلی که همان حفظ و نمایش میراث است، نقض میشود. احداث هتلی که در دامنه شمالی الوند موجب قطع درختان شود بهصرفه نیست چراکه در درازمدت موجب قطع بیشتر درختان خواهد شد.
*نقش دولت و شهرداریها در کاهش خطر سرمایهگذاری در پروژههای گردشگری چیست؟
سرمایهگذاران بهطور طبیعی تمایل دارند در نزدیکی پرجاذبهترین نقاط مانند غار علیصدر و گنجنامه سرمایهگذاری کنند، اما ایجاد زیرساخت در مجاورت این آثار، در درازمدت به نابودی آنها منجر میشود؛ بنابراین قانونگذاری دقیق و اجرای آن اهمیت دارد. باید دید سرمایهگذاری با چه شرطی خوب است چراکه احداث هتل بهطور مثال در حریم یک اثر تارخی مانند آبشار و کتیبه گنجنامه درست نیست؛ بنابراین نگهداری و حفظ این آثار به عهده دولت است و در برخی شهرها همچون تهران شهرداری در نگهداری و مدیریت 30 موزه به میراث فرهنگی کمک میکند.
زیرساخت گردشگری برای همدان لازم است اما اگر این زیرساخت به خود آثار تاریخی و طبیعی آسیب بزند؛ صد در صد کار غلطی است.
نمونه جهانی مانند «استونهنج» انگلستان و فاصله زیاد بلیط فروشی تا خود اثر نشان میدهد فاصله و حریم ساختوساز تا آثار تاریخی باید با مطالعه کارشناسی تعیین شود. حال پرسش این است که آیا این فاصله در آبشار و کتیبههای گنجنامه وجود دارد یا خیر؟ ما در چه فاصلهای از دهانه غار شاهد ساخت و ساز هستیم؟ هدف گردشگران از حضور در چنین فضاهایی دیدن اثر تاریخی و طبیعی است.
تکتک آثار تاریخی ما نیازمند تعیین عرصه و حریم هستند؛ البته بسیاری از این آثار قوانینشان تعیین شده و در میراث فرهنگی موجود است. در زمینه گردشگری، فرهنگسازی بسیار اهمیت دارد؛ برای مثال، در ماسوله، درخواست اولیه مردم برای شبیهسازی خانهها بهمرور جای خود را به درک این موضوع داد که گردشگران نیازمند مشاهده معماری بومی و اصیل هستند. اگرچه شاهد ظهور بوتیکهتلها و کلبههای سازگار با طبیعت هستیم، اما متقاضیان ساخت هتلهای بلندمرتبه همچنان وجود دارند. باید در نظر داشت که گردشگران در بافتهای تاریخی بهدنبال تجربه حضور در فضایی همگام با محیط (مانند کلبه) هستند، نه ساختارهای بلندمرتبه.
* چه نوع پروژههایی (اقامتی، تفریحی، طبیعتگردی، فرهنگی) بیشترین بازده سرمایه را در همدان دارند؟
پیش از اجرای طرح دامنه شمالی، تعیین تکلیف بسیاری از حریمهای تاریخی به تعویق افتاده بود؛ با این حال، در سالهای اخیر و با تصویب طرح جامع شهری، خطوط عرصه و حریم برای بخش عمدهای از آثار تاریخی شهر نهایی و مصوب شد. در حال حاضر، حدود پنج دره اصلی در محور جنوبی همدان شامل حیدره، امامزادهکوه، گنجنامه، دره مرادبیگ، سیمین و ورکانه وجود دارند. هر یک از این درهها دارای ویژگیهای اکولوژیک و تاریخی منحصر بهفردی است که موجب شده در طرح دامنه شمالی، ضوابط جداگانهای برای هر یک تدوین شود.
در دره گنجنامه هیچ روستایی وجود ندارد اما شاهد آثار تاریخی هستیم؛ در دره حیدره پنج روستا داریم، در دره سیمین چندین روستای مناسب گردشگری پایدار روستایی داریم. در دره مرادبیگ دو روستا و رودخانهای زیبا و باغ داریم، در دره ورکانه جاذبههای مختلف گردشگری وجود دارد اما در بین اینها سیمین و ورکانه حتی قادر به نگهداشت جمعیت خود نیستند چراکه در این مناطق سرمایهگذاری مطلوبی انجام نشده، روستاهایی همچون یلفان نیز در حال تبدیل شدن به روستایی خالی از سکنه و روستای انجلاس خالی از سکنه شده است.
از طرفی سرمایهگذاران به سمت گنجنامه و حیدره هجوم میآورند؛ بر اساس مطالعات انجامشده، تمامی فعالیتهای عمرانی، ساختوساز، یا تغییر کاربری در محدوده گنجنامه ممنوع شده و به اصطلاح منطقه در وضعیت فریز قرار دارد چراکه در صورت افزایش زیرساخت نیاز به ساخت جاده دوبانده خواهد بود که محیط زیست را تخریب خواهد کرد. مجوز صرفاً برای تغییر کاربری بناهای موجود به کاربری گردشگری صادر میشود بهجز مواردی که جهاد کشاورزی دارد؛ البته مجوز برای اکوکمپهای (کمپ بومشناختی) عشایری وجود دارد و چند پردیس گردشگری همچون تپه عباسآباد، رستورانهای گنجنامه، تلهکابین و دیگر موارد در این منطقه فعال است که مشابه این موارد در دیگر درهها وجود ندارد؛ حال سوال این است که آیا لازم است در این فضا زیرساخت جدید ایجاد شود؟
با آنکه طرح دامنه شمالی بهعنوان یکی از ارکان طرح جامع شهر همدان تدوین و تصویب شده، اما هنوز مُهر این طرح خشک نشده همچنان پیشنهاد ساخت هتل در بلوار ارم مطرح میشود؛ پیشنهادی که تعارض بنیادین با مفاد طرح جامع دارد. بهدلیل همین مغایرت اساسی، قرار است طرح مذکور جهت بررسی نهایی و دریافت تصمیم به شورای عالی معماری و شهرسازی ارجاع داده شود.
نکته اساسی آن است که با صدور مجوز ساختوساز برای یک سرمایهگذار در بلوار ارم، دیگر سرمایهگذاران از توسعه در محورهای دیگر صرفنظر خواهند کرد. بهدنبال آن، تمامی مالکان زمینهای این بلوار به سمت تقاضای احداث فضاهای گردشگری خواهند رفت و متعاقباً، با استناد به این مجوز و از طریق شکایت در دیوان عدالت اداری، سایر مالکان نیز مجوزهای مشابهی را کسب خواهند کرد؛ در حالی که صدور مجوز در این محدوده بهصورت مستقیم ناقض طرح دامنه شمالی و طرح جامع شهر محسوب میشود.
هدف این است که سرمایهگذاریها به سایر درهها منتقل شود تا توسعه گردشگری بهصورت متوازن انجام گیرد و بار ترافیکی و تخریب محیطزیست تنها در یک نقطه متمرکز نشود البته در این مناطق نیز توسعه نباید بهصورت بلندمرتبهسازی باشد.
بهطور مثال، محل کنونی بیمارستان شهید بهشتی بهگونهای طراحی شده که با در نظر گرفتن پارکینگ، آلاچیق و فضاهای خدماتی جانبی، قابلیت گردش و دسترسی با خودرو در حدود 10 دقیقه فراهم است و این ظرفیت بهخوبی برای کاربری درمانی تخصیص یافته. در مقابل، پیشنهاد ساخت هتل در بلوار ارم، با فاصله زیاد از خیابان اصلی، فاقد این سطح از برنامهریزی جامع است.
در طرح دامنه شمالی تأکید شده که پروژههای بزرگ باید در چهار پهنه جایگزین مستقر شوند. 19 پردیس گردشگری جدید همسطح تپهعباسآباد طراحی شده که فرصت مناسبی برای متعادلسازی توسعه فراهم میکنند.
بهطور مثال در شهرهایی همچون اصفهان و تبریز سرمایهگذاران یک کوچه در بافت تاریخی را خریداری کردهاند. دانشکده هنر و معماری تبریز هم از تجمیع چندین بنای تاریخی شکل گرفته است. ما میتوانیم بافت تاریخی مشابهی را در همدان نیز ایجاد کنیم. نمونه موفق آن، طرحی در کوچه آخوند است که در آن سه خانه تاریخی تجمیع و به بوتیک هتل تبدیل شده و با ایجاد زیرساخت گردشگری متناسب با بافت، عملکرد بسیار خوبی داشته است. این نشان میدهد که تشویق سرمایهگذار به توسعه زیرساخت در بافت تاریخی (حتی با وجود داشتن رستوران در گنجنامه) هدف اصلی تبلیغات ترویجی ما را محقق ساخته است.
اگر مسئولان ما مجوز ساخت هتل در بلوار ارم را صادر کنند، این اقدام در حکم «گلبهخودی بزرگ همدان» خواهد بود؛ شهری که اکنون تمام سرمایهگذاران تمایل خود را برای فعالیت در همین محدوده اعلام کردهاند. وظیفه مدیران اما تمرکز بر ساماندهی بافتهای توسعهنیافته است، نه افزودن بار ساختوساز در نقاط اشباعشده.
طرح جامع دامنه شمالی الوند دقیقاً با هدف هدایت و توازن سرمایهگذاری میان مناطق مختلف تدوین شد تا مدیران و کارشناسان از آن بهعنوان سند راهبردی بهره بگیرند. بیتوجهی به این سند کارشناسی، به معنای هجوم دوباره سرمایهها به گنجنامه و در پی آن تخریب تدریجی این میراث طبیعی و تاریخی خواهد بود؛ میراثی که دو هزار سال است نام همدان را با آبوهوای خنک الوند گره زده است. نادیدهگرفتن این طرح، فقط خطای مدیریتی نیست، بلکه تهدیدی برای هویت تاریخی و زیستپذیری شهری همدان خواهد بود.
چند پزشک قرار بود در روستای تفریجان هتل بسازند چراکه قوانین در آنجا سادهتر است اما با شنیدن خبر هتلسازی در بلوار ارم از تصمیم خود منصرف شدند.
آیا در روستای ماسوله ساختوسازهای بلندمرتبه ایجاد شده؟ قطعاً خیر اما چرا ما در حیدره شاهد بناهای غیر متجانس با بافت را شاهدیم. ورکانه، سیمین، روستاهای جاده امامزاده کوه چه چیزی کمتر از کندلوس دارند؟ متأسفانه ما شاهد رشد نماهای رومی در این مناطق هستیم.
ما باید در خصوص ساخت و ساز در مناطق مختلف تاریخی قوانین داشته باشیم و اگر قانونی وجود دارد باید همه تابع آن باشند. در غیر این صورت، بیاعتباری قانون و ناهماهنگی نهادی موجب آسیبهای بیشتر خواهد شد. مدیران باید پایبند به قانون بمانند و هرگونه بازنگری نیز باید بهصورت رسمی و کارشناسی انجام شود. طرح جامع که بالاترین رده قانونی برای ساخت وساز است باید مبنای عمل باشد، نباید بهسادگی آن را زیر پا گذاشت. در این خصوص باید در طرح بازنگری و بعد مجوز داده شود که دیگر مالکان نیز مانند دومینو به ساخت وساز در این منطقه نپردازند.
* هتلی که در بلوار آیتالله نجفی در حال ساخت است نمونه بارزی از توسعه گردشگری صحیح است، در این خصوص توضیح بفرمایید؟
این پروژه بهصورت دقیق بر مبنای طرح جامع و ضوابط پهنهبندی طراحی و در منطقهای با ظرفیت توسعه اقتصادی و ترافیکی مناسب جانمایی شده و میتواند نقش «محرک توسعه» را ایفا کند. پروژههای محرک توسعه در واقع موجب رونق بافتهای کمترتوسعهیافته میشوند. در دامنه شمالی کوه الوند، مناطق نمونه گردشگری شامل عباسآباد و تلهکابین به عنوان قطبهای اصلی تعریف شدهاند. علاوه بر این، 19 پردیس گردشگری مصوب در این منطقه وجود دارد که فرصت سرمایهگذاری جدیدی را فراهم میکند. بر اساس مدل «توسعه پایدار مبتنی بر اکوتوریسم»، سرمایهگذاران میتوانند با عقد قرارداد اجاره بلندمدت 30 ساله، بدون نیاز به پرداخت هزینه بابت زمین، از منابع طبیعی این اراضی بهرهبرداری کنند.
* چه عواملی باعث بیاعتمادی سرمایهگذاران داخلی و خارجی نسبت به اجرای طرحهای گردشگری در استان شده است؟
در بسیاری از موارد، سرمایهگذاران بهدلیل راهنمایی نادرست مدیران یا ناآگاهی از ضوابط قانونی، وارد مسیرهای اشتباه شدهاند. نتیجه آن اتلاف سرمایه و زمان است. اگر از ابتدا مسیر قانونی و پهنه مجاز معرفی شود، سرمایهگذار در کمتر از چند ماه میتواند مجوزهای لازم را بگیرد اما گاه تصمیمهای غیرکارشناسی موجب تضاد بین نهادها و زیان هر دو طرف میشود. همه طرحها باید از مسیر کمیته فنی و نظر کارشناسان عبور کند، حذف این فرآیند، اصلیترین عامل بروز مشکلات در برخی پروژههای گردشگری همدان بوده است.
در منطقه حیدره، پروژههای نیمهتمام متعددی وجود دارد؛ مانند ساختمانی که قرار بود حوزه علمیه باشد و دیگر موارد. همچنین در منطقه نمونه سداکباتان در صورت ادامه کار میتوانست همتراز با تپه عباسآباد عمل کند. پروژه هتل ندیمی و هتل نیمهکاره روبروی باغ موزه دفاع مقدس ازجمله طرحهای ناتمام هستند. این پروژههای معوق، اولویت اصلی به جای شروع هتلسازیهای جدید هستند.
* تا چه حد میان دستگاههای متولی (میراث فرهنگی، شهرداری، منابع طبیعی، محیط زیست) در تسهیل روند سرمایهگذاری هماهنگی وجود دارد؟
وقتی کمیته فنی تخصصی (شامل کارشناسان میراث فرهنگی، محیط زیست، شهرسازی و دانشگاهیان است) نظر میدهد، آن نظر باید مبنای تصمیمگیری قرار گیرد. نادیده گرفتن این کمیتهها منجر به صدور مجوز میشود. تصمیمهایی که بدون نظر کارشناسی باشد موجب ایجاد ناامیدی خواهد شد.
کار باید بهصورت کارشناسی پیش رود تا موجب بیاعتمادی سرمایهگذاران نشود چراکه برخود اینچنینی با سرمایهگذاران موجب بیاعتمادی و ضرر به شهر با هر تصمیم خواهد شد، هر تصمیمی در خصوص هتلسازی در بلوار ارم، یا سرمایهگذار را متضرر خواهد کرد یا شهر را و دلیل آن تصمیم فراقانونی یک فرد است.
* همدان امروز بر سر یک دو راهی تاریخی ایستاده است
همدان امروز بر سر یک دو راهی تاریخی ایستاده است؛ از سویی، عطش سرمایهگذاری و توسعه گردشگری که میتواند موتور محرک اقتصاد محلی باشد و از سوی دیگر، ضرورت پاسداری از میراث طبیعی و تاریخی که شناسنامه این شهر است. صدور مجوز ساخت هتل در بلوار ارم، اگر بیتوجه به اسناد بالادستی و ظرفیتهای زیستمحیطی انجام گیرد، چیزی جز یک «گلبهخودی بزرگ» در زمین مدیریت شهری نیست؛ خطایی که نهتنها طرح جامع شهری، بلکه اعتماد عمومی را نیز نشانه میگیرد.
طرح دامنه شمالی الوند با رویکردی علمی برای جلوگیری از چنین خطاهایی طراحی شد تا نقشهراه هدایت سرمایهگذاران به مناطق کمتر توسعهیافته باشد اما اگر مدیران به جای استفاده از این سند کارشناسی، مسیر دیگری را در پیش گیرند، شاهد تخریب تدریجی چهره طبیعی و تاریخی الوند خواهیم بود؛ همان چشماندازی که از دو هزار سال پیش مایه افتخار همدان بوده است.
نجات همدان امروز در گرو بازگشت به مناطق طرح جامع و انضباط اداری است. مدیریت شهری باید بداند توسعه بدون توازن و بیتوجه به اسناد مصوب، نه رونق میآورد و نه سرمایهگذار پایدار را حفظ میکند؛ تنها نتیجه آن، زخم بر چهره شهری است که خود سرمایه اصلی همدان تلقی میشود.
