در منظومه سیاست‌گذاری اقتصادی ایران، تأکید رهبر معظم انقلاب بر مقوله «تولید» به‌عنوان شعار سال 1404، تنها یک فراخوان عمومی نیست، بلکه بازتاب‌دهنده ضرورت بازاندیشی در سازوکارهای تولید ملی و نقش‌آفرینی فعال کارآفرینان در فرآیند توسعه اقتصادی کشور است. در شرایطی که اقتصاد جهانی به‌سوی پیچیدگی‌های فناورانه، رقابت‌پذیری مبتنی بر نوآوری و بهره‌وری منابع حرکت می‌کند، تحقق تولید پایدار و ارزش‌آفرین بدون تکیه بر ظرفیت‌های کارآفرینی و شرکت‌های دانش‌بنیان امری ناممکن خواهد بود.
آن‌گونه که محمدجواد وثاق، مدرس کارآفرینی، در این گفت‌وگو تصریح می‌کند، تولید در مفهوم امروزین خود، صرفاً به معنای ساخت فیزیکی کالا یا ارائه خدمات نیست، بلکه ناظر به فرآیندی اقتصادی-دانش‌بنیان است که در آن مزیت رقابتی، صرفه اقتصادی، بازدهی منابع و توان صادرات‌پذیری محصول نقش کلیدی ایفا می‌کنند. به‌همین دلیل، تحلیل راهبردی شعار سال مستلزم واکاوی نسبت میان «سرمایه‌گذاری» و «تولید باصرفه» از منظر کارآفرینی فناورمحور است.
در این چارچوب، شرکت‌های دانش‌بنیان و کارآفرینان نوآور به‌عنوان نیروهای مولد، نقشی تعیین‌کننده در طراحی راه‌حل‌های خلاقانه برای چالش‌های ساختاری تولید ایفا می‌کنند؛ چالش‌هایی از قبیل ناکارآمدی زیرساخت‌های انرژی، ضعف در زنجیره ارزش، محدودیت‌های ناشی از تحریم و عدم جذابیت بازار داخلی برای سرمایه‌گذاری مؤثر. وثاق با تأکید بر لزوم تولید هدفمند، معتقد است که در شرایط فعلی، کشور بیش از هر زمان دیگر به بازتعریف مدل تولید خود با محوریت بهره‌وری، کاهش اتلاف منابع و انطباق با استانداردهای جهانی نیازمند است.
گفت‌وگوی پیش‌رو، به بررسی نسبت میان ظرفیت‌های ملی در حوزه کارآفرینی، ضرورت ارتقای زیرساخت‌های فنی و فناورانه، نقش شرکت‌های دانش‌بنیان در خلق ارزش افزوده و موانع تحقق تولید صادرات‌گرا می‌پردازد. در این میان، تأکید بر بازنگری در سیاست‌های کلان، هم‌افزایی نهادهای دولتی و خصوصی، و توسعه پیوندهای بین‌المللی دانش و فناوری، از جمله موضوعاتی است که در این مصاحبه مورد بحث قرار گرفته‌اند.
این مدرس کارآفرینی با بیان اینکه وقتی صحبت از کارآفرینی می‌کنیم، باید به چالش‌های موجود در جامعه و صنعت توجه داشت، گفت: کارآفرینان باید به‌عنوان افرادی که می‌توانند راه‌حل‌های نوآورانه برای مشکلات موجود ارائه دهند، مورد توجه قرار گیرند. آنچه مسلم است اینکه در یک دهه گذشته، ما به‌وضوح تأکید بیشتری بر فعالیت‌های دانش‌بنیان و کارآفرینی داشته‌ایم. بنابراین، لازم است نقش کارآفرینان و شرکت‌های دانش‌بنیان را در تحقق شعار سال بررسی کنیم و سهم فعلی این شرکت‌ها در تولید و سرمایه‌گذاری را بشناسیم و ببینیم که چه گام‌هایی باید برای تحول آینده بردارند.
وی با ابراز امیدواری به آینده تأکید کرد: با تأسیس و تقویت شرکت‌های دانش‌بنیان و فعالیت‌های کارآفرینانه می‌توان به تحقق شعار سال امیدوار بود و نیازهای جامعه را با استفاده از نوآوری و خلاقیت پاسخ داد. وقتی از کارآفرینی و ایده نو صحبت می‌کنیم، در واقع با یک علامت سؤال روبه‌رو هستیم؛ یعنی در جامعه‌مان یک چالش وجود دارد—چه در صنعت، چه در میان مردم—و کارآفرینان باید برای این مشکلات راه‌حل پیدا کنند.
محمدجواد وثاق ادامه داد: اما مسئله اینجاست که ما از جهان جدا نیستیم. مثلاً وقتی می‌گوییم مسئله غذا در ایران وجود دارد، باید توجه داشت که این مسئله در سراسر جهان مطرح است. همچنین مشکلاتی مانند کمبود برق، دارو، حمل‌ونقل و غیره ممکن است مختص ما نباشد، بلکه در بسیاری از کشورهای دنیا نیز وجود داشته باشد.
وثاق با بیان اینکه این مسائل زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند که کارآفرینان در سایر کشورها نیز هم‌زمان در پی یافتن راه‌حل هستند، توضیح داد: مثلاً اگر ما دارویی برای درمان سرطان تولید کنیم، در سراسر دنیا نیز هزاران راه‌حل در حال بررسی و سرمایه‌گذاری است. اما به دلیل تحریم‌ها، در بهترین حالت، ما فقط می‌توانیم این محصول را برای مصرف داخلی تولید کنیم. چون سرمایه‌گذاران به دلیل نگرانی از بازگشت سرمایه، تمایلی به سرمایه‌گذاری ندارند. در نتیجه، سرمایه‌گذاری کاهش یافته و امکان صادرات این محصولات از بین می‌رود.
وی ادامه داد: این در حالی است که شرکت‌های رقیب در دنیا با شدت بیشتری در حال فعالیت هستند.
این مدرس کارآفرینی با تأکید بر اینکه «سرمایه‌گذاری یعنی یک به‌علاوه یک باید بزرگ‌تر از دو باشد»، تشریح کرد: ما باید بررسی کنیم که آیا شرکت‌های دانش‌بنیان و کارآفرینان ما قادر به این کار هستند یا نه. یقیناً در شرایط تحریم، پاسخ منفی است. چرا که در مسیر تولید، باید به‌روز باشیم و راه‌حل‌هایی پیدا کنیم که بتوان آن‌ها را به جمعیت زیادی از دنیا ارائه داد.
وثاق تأکید کرد: یکی دیگر از مشکلات ما این است که بر مبنای شعار سال، وقتی درباره سرمایه‌گذاری و تولید صحبت می‌کنیم، همه چیز را از دید تولید صرف می‌بینیم؛ در حالی که باید تولید به‌صرفه را مهم‌تر بدانیم. آنچه مسلم است، اینکه تأکید رهبری بر تولید، ناشی از نگاهی عمیق به این مقوله است و کارشناسان باید آن را تفسیر کنند.
وی با تأکید بر اینکه نمی‌توان هر تولیدی را مفید دانست، افزود: باید به ضرورت تولید با صرفه توجه کنیم، چرا که تولید فقط ساخت کالا نیست. بلکه باید محصولاتی را تولید کرد که از نظر اقتصادی مقرون‌به‌صرفه باشند. به‌عنوان مثال، در حوزه کشاورزی، آیا تولید همه محصولات برای کشور ما به‌صرفه است؟ قطعاً خیر. ما در حال از دست دادن منابع آبی هستیم و شاید در آینده با بحران آب مواجه شویم؛ همان‌گونه که همدان به دلیل کشت محصولات آب‌بر و چندباره، با بحران جدی مواجه شده است.
وی در ادامه، با تأکید بر اینکه در صورت حصول نتایج مثبت در مذاکرات مرتبط با تحریم‌ها، کارآفرینان و شرکت‌های دانش‌بنیان باید برای تقویت زیرساخت‌های کشور و تأثیر آن بر تولید ورود جدی داشته باشند، خاطرنشان کرد: زیرساخت‌های کشور ما نیازمند به‌روزرسانی است. برای مثال، باید به سیستم توزیع برق، آب و حمل‌ونقل توجه ویژه کرد، چرا که هر یک از این بخش‌ها در روند تولید و اقتصاد کشور نقش حیاتی دارند. این در حالی است که متأسفانه در حال حاضر، حدود 40 درصد از انرژی تولیدی در بخش‌های مختلف، در فرآیند توزیع هدر می‌رود.
وثاق همچنین به لزوم توجه به اینترنت و فناوری‌های نو در صورت برداشته شدن تحریم‌ها اشاره کرد و گفت: ما باید به محض رفع تحریم‌ها، جایگاه خود را در اقتصاد جهانی باز یابیم. در غیر این صورت، برداشته شدن تحریم‌ها هیچ فایده‌ای برای ما نخواهد داشت.
وی در پایان، با تأکید بر ضرورت همکاری با دانشجویان و کارآفرینان جهانی، خواستار ارتقاء سطح دانش و مهارت‌ها در بین دانشجویان و کارآفرینان ایرانی شد و افزود: باید با تبادل دانش و فناوری با کارآفرینان بین‌المللی، نقاط قوت و ضعف خود را شناسایی و اصلاح کنیم؛ چرا که این همکاری‌ها می‌تواند به تقویت تولید و افزایش ارزش افزوده کمک کرده و ما را در مسیر توسعه و پیشرفت قرار دهد.
این مدرس کارآفرینی ادامه داد: آنچه مسلم است، اینکه باید مؤسسات دولتی و خصوصی را ترغیب کرد تا با متخصصان همکاری کنند. برای مثال، در حوزه کشاورزی، ما منابع آبی را از دست می‌دهیم. در حالی که افزایش تولید در این حوزه، با این وضعیت، به نفع کشور نیست. بلکه باید تلاش کنیم با شرایط روز دنیا هم‌سو شویم و فناوری‌های نوین را مدنظر قرار دهیم؛ به‌ویژه در مباحثی چون کشت فراسرزمینی و ایجاد صنایع تبدیلی و فرآوری محصولات، که می‌تواند توسط کارآفرینان و در مسیر ایجاد ارزش افزوده بیشتر صورت گیرد.
با نگاهی جامع به سخنان محمدجواد وثاق، مدرس کارآفرینی، می‌توان دریافت که تحقق شعار سال، تنها در سایه نگاهی علمی، راهبردی و نوآورانه به مقوله تولید ممکن است. تولید صرف، بدون توجه به صرفه اقتصادی، منابع محدود کشور و نیازهای واقعی جامعه، نه تنها سودآور نیست بلکه می‌تواند موجب اتلاف سرمایه و انرژی شود. از این‌رو، آنچه بیش از هر چیز اهمیت دارد، تولید با رویکرد کارآفرینانه و بر پایه فناوری و دانش است.
شرکت‌های دانش‌بنیان، کارآفرینان خلاق و سرمایه‌گذاران آگاه، سه ضلع مثلثی هستند که می‌توانند موتور توسعه اقتصادی کشور را به حرکت درآورند؛ مشروط بر آن‌که زیرساخت‌های لازم فراهم شده، سیاست‌های حمایتی به‌روز گردد و تعامل با اقتصاد جهانی در دوران پساتحریم به‌درستی مدیریت شود. این مسیر، مستلزم عبور از نگاه سنتی به تولید و سرمایه‌گذاری و حرکت به‌سوی نوگرایی، هم‌افزایی ملی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی و بین‌المللی است. بدون شک، آینده‌ای روشن در گرو چنین نگرشی متعهدانه و هوشمندانه رقم خواهد خورد.

طاهره ترابی مهوش