سپهرغرب، گروه زیست‌بوم: بیایید با هم سفری آموزنده و جالب را به زیست‌بوم توندرایی قطب شمال آغاز کنیم و حقایقی جالب را در مورد این گوشه از زمین کشف کنیم. انگار بخشی از این منطقه هنوز در دام عصر یخ‌بندان است!

فکر کردن در مورد زیست‌بوم توندرا ممکن است تصویری مبهم از قلمرو فرمان روایی جادوگر یخی سفید _ ملکهJadis - در دوران نارنیا به خاطر شما بیاورد. سرمای استخوان سوز، کولاک‌های سنگین برف، شب‌های طولانی و سرد زمستان به مدت چندین هفته، بله همه این‌ها و خیلی چیزهای دیگر از ویژگی‌های توندرای شمالی است. هدف اصلی این مقاله توضیح کامل زیست‌بوم (Biome) توندرای قطب شمال است. این مقاله هم‌چنین شامل جزئیاتی در مورد وضعیت آب و هوایی توندرا که بیش‌ترین بخش ناحیه‌ی قطب شمال را در برگرفته، است. در این مقاله به گیاهان و جانوران بومی توندرای نیم‌کره‌ی شمالی نیز اشاره رفته است. قبل از پرداختن به جزئیات زیست‌بوم توندرایی قطب شمال، لازم است به معنی و مفهوم کلی کلمه توندرا بپردازیم.

توندرا نوعی زیست‌بوم است که دمایی بسیار پایین دارد و این دما اغلب به زیر نقطه‌ی انجماد (به‌خصوص در طول ماه‌های زمستان) می‌رسد. بیشترین اشکال زندگی گیاهی توندرا را پوشش‌های گیاهی پراکنده و کم‌پشت که فرصت کمی را برای رشد و نمو دارند، تشکیل می‌دهد. گرمای تابستان‌های کوتاه مناطق توندرایی تنها به‌اندازه‌ای است که یخ را ذوب کند و به گیاهان فرصت بدهد تا رشد کنند و جوانه بزنند. محیط این‌گونه مناطق بسیار خشک است و رطوبت ناچیزی در جو آن موجود است و خاک این نواحی در بخش قابل‌ملاحظه‌ای از سال یخ‌زده است. در حال حاضر، سه منطقه اصلی جغرافیایی که دارای زیست‌بوم توندرایی هستند وجود دارد. این مناطق شامل _ توندراهای قطب شمال، توندراهای قطب جنوب و توندراهای آلپ _ می‌شود. هم‌اکنون به توندرای قطب شمال و گیاهان و جانوران بومی این منطقه می‌پردازیم.

وضعیت آب و هوایی توندرای قطب شمال

در بخش قابل‌توجهی از سال دمای هوای توندرای قطب شمال بسیار پایین است. در طول زمستان جیوه‌ درون دماسنج زیر نقطه انجماد است. پوشش گیاهی آن پراکنده است و خاک این مناطق، بعد از عمق 70 سانتی‌متری، در تمامی اوقات سال منجمد است. تنها پوشش گیاهی که با این سرمای سخت سازگار است و بخش اصلی زندگی گیاهی نواحی توندرای شمالی را تشکیل می‌دهد خزه، گل‌سنگ و برخی بوته‌های کوتاه است. در کنار شرایط سخت آب و هوایی، چرخش فصل‌ها و چرخه شبانه‌روزی تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند. توندرای قطب شمال تنها دو فصل زمستان و تابستان را دارد. خورشید در طول تابستان‌های کوتاه توندرای قطب شمال 24 روز و هفت ساعت را روشن می‌کند، درحالی‌که در طول زمستان‌های تاریک و طولانی 30 شبانه‌روز، شب (البته به‌غیراز خون‌آشام‌ها) حاکم است. متوسط دما در طول روزهای زمستانی بین 25 تا 30 درجه سلسیوس زیر صفر است و می‌تواند به 50 درجه زیر صفر هم برسد. بالاترین دمای ثبت‌شده در طول تابستان‌های زودگذر این ناحیه هرگز بالاتر از 15 درجه سلسیوس نبوده است و متوسط دما در این فصل بین سه تا 13 درجه بالای صفر است.

زمستان‌های توندرای قطب شمال، یک روز در میان، با وزش شدید باد و سرمای استخوان‌شکن همراه است. رطوبت موجود در جو توندرا بسیار ناچیز است و میانگین بارندگی سالانه‌ آن فراتر از 10 سانتی‌متر نمی‌رود. ذوب شدن یخ‌های لایه سطحی در اثر گرمای کم تابستان، باعث می‌شود خاک این منطقه در این فصل کوتاه خیس و لجن آلود باشد. در طول این دوران، می‌توان شاهد باتلاق‌ها و مرداب‌های کم‌عمق در توندرا بود. آبی که از ذوب شدن یخ‌های لایه‌های سطحی به وجود آمده نمی‌تواند به لایه‌های درونی‌تر خاک زمین نفوذ کند، زیرا خاک این لایه‌ها منجمد است؛ بنابراین، این آب‌ها باعث تشکیل برکه‌های کم‌عمق و باتلاق‌ها در تابستان‌های بی‌رمق این مناطق می‌شوند.

     گیاهان توندرای قطب شمال

همان‌طور که قبلاً شرح داده شد، خزه، گل‌سنگ و بوته‌های کوتاه تنها پوشش‌های گیاهی هستند که با شرایط آب و هوایی سخت توندرای شمالی سازگارند. در این ناحیه درخت قادر به رشد نیست، زیرا توانایی ایستادن و ریشه دواندن در عمق خاک‌های یخ‌زده توندرا را ندارد. گونه‌های زندگی گیاهی در توندرا حدود 1700 نوع است. برخی از نمونه‌های گیاهان توندرایی درخت بید قطبی، خشخاش قطب شمال، علف کتان، گیاهان کوسن و گل‌سنگ نارنجی است.

     جانوران توندرای قطب شمال

به دلیل شرایط سخت آب و هوایی، توندرای قطب شمال تنها زیستگاه 48 گونه از پستان داران زمین و چندگونه ماهی است. تعداد زیادی از پرندگان مهاجر، در طول تابستان، در باتلاق‌ها فرو می‌روند. برخی از مهم‌ترین جانورانی که در این منطقه یافت می‌شوند عبارتند از: گرگ قطبی، گوزن کانادایی، گاو عنبر، انواع پستان دران گوشت‌خوار، روباه قطبی، ارمین (راسوی دم‌کوتاه خاص مناطق سرد)، خرگوش قطبی، موش صحرایی قطب شمال، سنجاب قطبی، نهنگ، خرس قطبی، تارمیگان (از پرندگان شمالی)، جغد برفی، کلاغ، گوساله ماهی، شیر ماهی و...

نوشته‌های بالا توضیحی اجمالی درباره آب‌وهوا و زیست‌بوم توندرایی قطب شمال بود. تغییرات آب و هوایی اخیر که به دلیل گرم شدن کره زمین و تخریب لایه ازن در حال وقوع است، تهدیدی بزرگ برای زیست‌کره نواحی قطب شمال و هم‌چنین دیگر مناطق جهان محسوب می‌شود. مهم‌ترین نگرانی آب شدن ناگهانی یخ‌های قطبی به دلیل گرمای در حال افزایش کره زمین است. آیا جهان قادر به مهار سیلی ناشی از آب شدن یخ‌های عظیم است؟ یکی دیگر از مسائل نگران‌کننده انتشار خاک کربن در جو زمین است. پدیده‌ای که نتیجه ذوب شدن پرمافراست (لایه منجمد دائمی اعماق زمین) است و در حال آمدوشد در محل زندگی انسان‌ها است. آلاسکا نمونه بارز پدیده انتشار خاک کربن در جو زمین و تبدیل این منطقه به منابع کربن است. آیا بشر از عهده معتدل کردن این پدیده برمی‌آید؟