سپهرغرب، گروه اقتصادی: از یک سوراخ چندبار گزیده شویم؟ انحلال پژوهشکده آبخیزداری یادآور انحلال و حذف نهاد انقلابی و کارآمد جهاد سازندگی است؛ آیا باید شاهد تجربه تلخی دیگر در مدیریت کارآمد منابع آب‌وخاک کشور باشیم؟

جهاد سازندگی ازجمله الگوهای موفق و پیشتازی بود که مدل‌‌های فرتوت، فرسوده، غیر منعطف و ایستای اداره کشور که میراث فرهنگ استکبار و طاغوت بود را درنوردید و یک نمونه و الگوی کارآمد و انقلابی از نهاد اجرایی تراز «الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت» را پیش ‌روی همگان قرار داد.

اما متأسفانه این نهاد انقلابی از صحنه اداره کشور حذف شد و این درحالی بود که رهبر فرزانه انقلاب نسبت به عدم انحلال آن موضع صریح داشتند؛ برای نمونه ایشان سال 1379 در نامه‌‌ای خطاب به رئیس دولت اصلاحات مرقوم کردند:

«شنیده‌ام در دولت با وجود دفاع و رأی موافق جناب‌عالی، نتیجه رأی‌گیری تأمین‌کننده حفظ و بقای ساختار انقلابی و کارآمد جهاد سازندگی نیست. این نگرانی هست که تشکیلات مبارک مذکور با آن‌همه آثار و تجربه‌های موفق، در وزارت جدید حل و هضم شود، یقیناً این خسارت بزرگی برای کشور، نظام و انقلاب خواهد بود. اگر آنچه پیش آمده تغییرناپذیر و نهایی است، مقتضی بوده در انتخاب مسئول برای تشکیلات جدید جلو این ضرر متراکم گرفته شود و اگر نهایی نیست، در آن تجدید نظر شود.»

درباره علل و عوامل حذف جهاد سازندگی پاسخ‌‌های متنوعی داده شده است؛ اما باید به این مسئله تصریح کرد که اضمحلال جهاد سازندگی یک‌باره و دفعی نبود، بلکه در یک روند بطئی و طی دو دهه، پایه‌‌های اصلی آن یک به یک مورد حمله قرار گرفت که دو دلیل عمده و اصلی داشت:

دلیل نخست اینکه عمق نفوذ اجتماعی و اقتدار جهاد در بدنه مردم (خصوصاً در روستاها) که ساختاری کنار سازه‌های مرسوم، سنتی و ناکارآمد بروکراتیک ایجاد کرده بود، موجب شد مدیران ساختارهای سنتی حضور این نهاد بدیع را برنتابند و حتی وزرای جهاد نیز به‌نوعی در این مسیر گام برداشتند!

دلیل دوم اینکه اصل وجود یک نهاد انقلابی که مرز نمی‌شناسد و مؤثر عمل می‌کند، بر دولتی‌‌هایی که عموماً روشنفکری، منورالفکری، تکنوکرات و غرب‌گرا (هرچه آن را صدا بزنیم) داشته (و دارند)، ثقیل بود؛ طرفه اینکه حتی وزرای جهاد سازندگی نیز عموماً از همین قماش بودند!

یکی از فعالیت‌‌های عمده و چشمگیر وزارت جهاد سازندگی از موقع تأسیس تا زمان انحلال، فعالیت‌‌های آبخیزداری جهاد بود. این فعالیت بعد از تشکیل معاونت آبخیزداری در وزارت جهاد سازندگی به نقطه اوج و شکوفایی خود رسید؛ مهم‌ترین هدف آبخیزداری در آن سال‌‌های اولیه، کنترل و مهار سیل بود و بعدها علاوه‌بر مهار سیل، اهداف دیگر مانند رونق تولیدات کشاورزی و بهبود معیشت جوامع محلی و به‌ویژه روستانشینان نیز دنبال شد که با موفقیت‌‌های بسیار خوب در سرتاسر ایران همراه بود. این فعالیت‌‌ها موجب کاهش مهاجرت، رفع فقر و رفاه جوامع محلی و روستانشینان و بهبود کسب‌وکار آنان شد و رضایت و خشنودی آنان را به دنبال داشت.

اما متأسفانه بعد از انحلال جهاد و ادغام در وزارت کشاورزی، این فعالیت‌‌ها متوقف و صرفاً به پاره‌ای فعالیت‌‌های تحقیقاتی بسنده شد. فعالیت‌‌های آبخیزداری جهاد در سطح محدودتری در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری دنبال شد؛ اما با وجود بسیاری از محدودیت‌‌ها، فعالیت‌‌ جهادی و شبانه‌‌روزی اعضای پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری در سرتاسر ایران ادامه یافت. خوشبختانه این فعالیت‌‌ها آثار و دستاوردهای بسیار فراوان کشاورزی و زیست‌محیطی به دنبال داشته است، ازجمله این دستاوردها می‌‌توان به طرح‌‌های اجرای الگوهای متعدد آبخیزداری و آبخوان‌داری، تهیه نقشه‌‌های متعدد در زمینه سیل‌‌خیزی حوزه‌‌های آبخیز، اطلس سیل ایران و غیره اشاره کرد. همچنین طرح آبخوان‌داری و پخش سیلاب «گربایگان فسا» ازجمله این طرح‌‌هاست که آوازه آن جهانی بوده و سالانه عده زیادی از دانشمندان، پژوهشگران و علاقه‌مندان از سرتاسر کشور و دنیا، از این طرح بازدید کرده‌‌اند.

حتی خوشبختانه در سال‌‌های اخیر پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری با کوشش و تلاش‌‌های بی‌‌وقفه و جهادی اعضای خود موفق به طراحی مدل مدیریت جامع و یکپارچه حوزه‌‌های آبخیز شده که بر این اساس مجوز تأسیس «مرکز بین‌المللی مدیریت جامع حوزه‌‌های آبخیز و تنوع زیستی» از یونسکو به ایران داده شد.

حال متأسفانه با این‌همه آثار و دستاوردهای خاص و منحصربه‌فرد این پژوهشکده کارآمد، به‌یک‌باره شورای عالی اداری کشور تصمیم به ادغام (با توجه به تجربه جهاد سازندگی درست‌‌تر بگوییم «انحلال و حذف») این پژوهشکده گرفته است. به اذعان بسیاری از کارشناسان و نمایندگان مجلس این تصمیم نه‌تنها شتاب‌زده و اشتباه بوده، بلکه به‌لحاظ فنی و تکنیکی، ساختاری، حقوقی، مدیریتی و اقتصادی دارای ایرادات و اشکالات فراوان است. به‌هرحال آنچه مسلم بوده اینکه دلایل اقدام مذکور مربوط به ماهیت و عملکرد تحقیقاتی پژوهشکده نیست، که اگر بود، با تقویت مدیریت و اصلاح برنامه‌‌ها و سیاست‌‌های پژوهشکده بهتر حاصل می‌‌شد.

حال باید پرسید آیا باید شاهد تکرار تجربه تلخ انحلال و اضمحلال یک نهاد کارآمد و محروم ماندن مردم از برکات و خدمات انقلاب اسلامی، این‌بار با انحلال و حذف پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری باشیم؟ آیا نمی‌‌توان فرض کرد که هدف از چنین تصمیمی برچیدن تنها باقی‌مانده تشکیلات آبخیزداری بنیان‌گذاری‌شده در دهه طلایی آبخیزداری (1370) باشد؟ آیا صحنه‌گردانان حذف جهاد، در این مقطع زمانی هم به دنبال تکمیل اهداف خود هستند؟ تا کی می‌‌توان این تصمیمات واپسگرایانه را اصلاح تشکیلاتی قلمداد کرد؟

مسلماً حذف این نهاد انقلابی (پژوهشکده آبخیزداری) خسارت بزرگی برای نظام و انقلاب و منابع طبیعی آسیب‌دیده کشور است و همان‌طور که اکنون با حذف نهاد مترقی جهاد سازندگی انگشت حسرت به لب داریم، آیندگان نیز به هیچ وجه از بانیان، سکوت‌پیشگان و یاری‌دهندگان این اقدام نابخردانه و غیر عقلانی به نیکی یاد نخواهند کرد (اگر نگوییم بر آنان لعن و نفرین خواهند فرستاد).