هفتاد و چهارمین دوره این جشنواره‌ فرانسوی سینمایی که سال گذشته به‌ دلیل کرونا برگزار نشد، سه‌شنبه‌ شب گذشته پس از اهدای جایزه یک عمر دستاورد هنری به فاستر و نمایش افتتاحیه فیلم فرانسوی «آنت» به کارگردانی لائوس کاراکس آغاز به کار کرد تا با تنوعی چشمگیر و نمایش بیش از 150 فیلم از کشورهای مختلف جهان در بخش‌های رقابتی و غیررقابتی، بزرگ‌ترین جشنواره دوره کرونایی جهان باشد. شاید همین اصرار به حفظ تنوع و جای دادن فیلم‌هایی از سراسر جهان باشد که عملاً کن را از صرف لحاظ کردن موازین حرفه‌ای فیلم‌سازی دور و این جشنواره‌ سینمایی را چه در انتخاب خود فیلم‌ها و چه در فرامتن جشنواره، وادار به سیاست‌گذاری‌های پنهان و آشکار در ارتباط با جدال‌های جاری درباره مسائل نژادی، جنسیتی و سیاسی کرده‌ است. در واقع تنوع رنگارنگ فیلم‌های شرکت‌کننده از سراسر جهان، تنها پوششی بر سیاست‌های یکدست‌سازی شده است که عملاً نگاه‌های خاصی را در جهان سینما به جهان آدم‌ها پمپاژ می‌کند و تنها کنجکاوی مستقل از جشنواره‌های سرشناس در سینمای هر ملتی می‌تواند به‌سادگی به مردم جهان ثابت کند بیرون از سیاست‌های جشنواره‌ها، فیلم‌های متنوع‌تری ساخته می‌شوند. در این گزارش نگاهی می‌اندازیم به برخی فیلم‌ها و فعالیت‌های این جشنواره تا بعضی سیاست‌گذاری‌ها آشکارتر شوند.

  منشور سیاست‌ها را جلوی طیف رنگارنگ کن بگذاریم

کن، این سال‌ها خیلی رنگارنگ شده و سعی می‌کند از هر نژاد و ملیت و فکری، یکی را در ویترینش بگذارد اما چه می‌شود اگر جلوی این طیف رنگارنگ، منشوری بگذاریم تا تک‌رنگ سیاست‌گذاری‌ها را بیشتر نمایان کند؟ فرانسه همیشه علاقه داشته است که مرکزیت خود را به‌عنوان پایگاه چند فرهنگی جهان در مقابل آمریکا حفظ و تثبیت کند. به همین دلیل بیراه نیست که ترکیب داوران بخش اصلی و رقابتی جشنواره امسال کن، ترکیبی از واکنش به مسائل نژادی و جنسیتی جاری در جهان به‌خصوص در آمریکا باشد. این ترکیب با حضور اسپایک لی سیاه‌پوست که شاید تا پیش از کت‌وشلوار صورتی‌اش روی فرش قرمز افتتاحیه این جشنواره، بیش از هر چیز با نویسندگی و کارگردانی فیلم «مالکوم ایکس» به یاد بیاوریم، معنی‌دار می‌شود به‌خصوص زمانی که نطق او را درباره رفتار آمریکا با سیاه‌پوستانی چون جورج فلوید هم مرور کنیم که با طعنه ضمنی به اسکار و «بزرگ‌ترین جشنواره‌ جهان» خواندن کن گفت: «همین چند هفته پیش سی‌ و دومین سالگرد فیلم «کار درست را انجام بده» بود. من آن را سال 1988 نوشته‌ بودم. وقتی کشته شدن برادر اریک گارنر را می‌بینی، می‌بینی جورج فلوید را کشتند، به رادیو رحیم فکر می‌کنی، می‌بینی امیدوار بودی که با گذشت سی‌وچند سال کوفتی، دیگر زدن و کشتن سیاهان مثل حیوانات باید متوقف شده‌ باشد.»

کن اما به‌عنوان مهم‌ترین و شناخته‌شده‌ترین جشنواره‌ هنری فرانسه منطقاً نمی‌تواند به این‌که تریبونی برای اعتراض به خشونت نژادی در آمریکا باشد اکتفا کند. این ترکیب داوری 9 نفره با حضور اکثریت زنان، علیه تبعیض‌های جنسیتی هم حرف‌های مهمی دارد. متی دیاپ، مایلین فارمر، مگی گیلنهال، جسیکا هاسنر و ملانی لورنت، 5 زن اغلب جوانی هستند که رأی اکثریت مردان را در این ترکیب کن 2021 می‌شکنند تا نشان دهند که زنان می‌توانند سرنوشت انتخاب را در یکی از پنج جشنواره‌ سینمایی مهم جهان تعیین کنند و چنین انتخاب اثرگذاری به لطف کن و سیاست‌گذاران فرانسوی عملاً به‌زعم ایشان از چنبره مردان خارج شده است. نگاهی به ترکیب نژادی-ملیتی این هیئت هم عنصر دیگری است که کن قصد دارد با لحاظ‌ کردن آن خود را ورای تنوع‌های جنسیتی و دربرگیرنده همه آنان نشان دهد.

حضور سونگ کانگ‌هو، بازیگر فیلم پر سر و صدای «انگل» در این ترکیب یکی از این نشانه‌هاست که در کنار طاهر رحیم، بازیگر فرانسوی با اصالت الجزیره‌ای و کلبر مندونسا فیلیو، کارگردان برزیلیایی کامل‌تر هم می‌شود. این درحالی است که از میان پنج داور زن این ترکیب هم فقط یک نفر فرانسوی است؛ هاسنر، نویسنده و کارگردان استرالیایی و گیلنهال، کارگردان و بازیگر آمریکایی هستند و دیاپ و فارمر، هنرمندان دورگه به ترتیب فرانسوی-سنگالی و فرانسوی-کانادایی محسوب می‌شوند. از حواشی جالب این ترکیب داوران هم این که طاهر رحیم در حالی در میان داوران بخش رقابتی حضور پیداکرده که همسرش لیلا بختی به‌عنوان بازیگر اصلی فیلم «بی‌قرار» ساخته خواکیم لافوس در بخش رقابتی حضور دارد و شائبه‌ها درباره احتمال ناداوری و زد و بند را حول‌وحوش رحیم شکل داده است.

  وقتی کن جایی برای باز کردن عقده‌های اسرائیلی می‌شود

درست مثل موضوع قبلی، در جشنواره‌ کن به‌ رغم حضور کارگردان‌ها، فیلم‌ها و موضوعات اسرائیلی، تریبونی برای شنیده شدن صدای مخالفان رژیم‌ اشغالگر قدس و معترضان آن وجود ندارد. از فیلم «زانوی عهد» به کارگردانی نداو لاپید اسرائیلی از مدتی پیش به‌عنوان یکی از شانس‌های اصلی نخل طلای کن امسال نام برده می‌شود.

این کارگردان که سال 2019 نیز توانست برای فیلم «مترادف‌ها»، خرس طلای برلین را از آن خود کند حالا با فیلمی به کن آمده که گفته می‌شود به بحران هویت‌ ملی از دید یک فیلم‌ساز جوان می‌پردازد. این فیلم که به زبان عبری ساخته شده و در سرزمین‌های اشغالی روایت می‌شود، اتفاقاً موضوعی ملتهب هم دارد.

به گزارش گاردین، «شخصیت اصلی این فیلم با بازی آوشالوم پولاک، یک کارگردان موفق سینماست که به‌تازگی در جشنواره‌ فیلم برلین جوایزی کسب کرده است. این کارگردان حالا در حال کار روی پروژه‌ای درباره فعال فلسطینی «عهد التمیمی» است و می‌خواهد فیلمش را از این نقطه آغاز کند که شهروندان خشمگین اسرائیلی در موجی توییتری اعلام می‌کنند سرباز اسرائیلی باید به زانوی عهدالتمیمی شلیک می‌کرده است.» عهد التمیمی را حتماً به یاد می‌آورید؛ دختری فلسطینی که سال 2001 به خاطر مشتی که رو به‌ روی دوربین‌های خبری به‌صورت یک سرباز اسرائیلی زد، مشهور شد و البته در همان سنین کودکی به همین علت به زندان افتاد. او سه سال پیش حوالی همین روزها در ابتدای ماه گرم مرداد از زندان آزاد شد درحالی‌که تبدیل به شمایلی برای آزادیخواهان فلسطینی شده‌ بود. حالا کارگردان اسرائیلی با فیلمی به کن آمده است که در آن یک کارگردان اسرائیلی به این موضوع می‌پردازد! باید دید زاویه‌ دید نداو لاپید چیست و هرچند تشتت ناشی از ناامنی برخاسته از سال‌ها اشغالگری، وضعیت داخلی اسرائیل را نابسامان کرده و صدای اعتراض‌ها در میان فیلم‌سازان و اهالی تئاتر و سینمای رژیم اشغالگر، بیش از قبل به گوش می‌رسد اما کن جایی نیست که به مخالفان اسرائیل غیر از ساکنانی که عبری حرف می‌زنند، تریبون بدهد. گذشته از این‌ها، امسال فیلم «سه‌طبقه» ساخته کارگردان ایتالیایی، نانی مورتی هم در بخش اصلی کن حضور دارد که بر اساس رمان سه طبقه بالاتر به قلم نویسنده اسرائیلی اشکول نِوو ساخته شده است.

داستان این رمان در ساختمانی تل‌آویو می‌گذرد و نویسنده از طریق روایت داستان‌هایی درباره ساکنان آن، رازها و تروماهای درونی‌شان تلاش می‌کند تا از وضعیت جامعه اسرائیل، تصویری بسازد و بحران هویت این جامعه را به نمایش بگذارد. فیلم البته داستان را از تل‌آویو به رم منتقل می‌کند اما باید دید تا چه اندازه از خاستگاه اصلی رمان جدا می‌شود. سیاست، بخش جداناشدنی جشنواره کن است. از لایه‌های غیر مستقیم مثل دیپلماسی سینمایی برای محکم کردن جای پای فرانسه در فرهنگ کشورهای مختلف گرفته تا ساختن صدای مخالف در سینمای آن‌ها و تبدیل شدن نشست‌های آن به تریبونی برای اعتراض‌های غلط و درست علیه حاکمیت‌های آن‌ها، فرانسه همواره تلاش کرده تا مسئله سیاسی را در جشنواره‌ کن به‌طور ضمنی لحاظ کند. «سرماخوردگی پتروف» یکی دیگر از این نمونه‌هاست که کارگردان روسی آن کیریل سربرنیکوف این روزها به زندان افتاده و امکان شرکت در کن را ندارد.

او در یک مورد پرونده اختلاس به سه سال حبس تعلیقی و جریمه نقدی محکوم شده و حالا در زندان دوران محکومیت خود را می‌گذراند اما به گزارش ورایتی، طرفداران این فیلم‌ساز ادعا می‌کنند پرونده تشکیل شده علیه سربرنیکوف با انگیزه سیاسی بوده و آثار او از لحاظ مضامین سیاسی و مذهبی با قوانین روسیه در تعارض است و همین امر موجب این مشکل شده است. وکیل این کارگردان اعلام کرده که او محکومیتش را به شکل حبس تعلیقی می‌گذراند و درواقع در زندان نیست اما تا سال 2023 اجازه خروج از این کشور را ندارد. این نمونه‌ها برای ما نیز آشناست و به هرحال بار دیگر ثابت می‌کند، کن تلاش دارد پایگاه خود را به‌عنوان جایی برای هم‌سویی با سیاست‌های فرانسه و زاویه گرفتن با کشورهای مبدأ فیلم‌ها حفظ کند.

  سینمایی که پیش‌پای همجنس‌بازها ذبح می‌شود

بر این‌ اساس آنچه گفته شد، سیاست‌گذاران جشنواره‌ کن واقعاً زده‌اند به خال! هم نام کن را به قیام علیه تبعیض‌های نژادی که آمریکا چند سال اخیر با آن‌ها مشهور شده، گره زده‌اند هم اکثریت داوری را به زنان سپرده‌اند و هم ترکیبی فراملیتی و چند نژادی را به داوری راه داده‌اند اما همه داستان در این مقدار هم خلاصه نمی‌شود.

در میان پنج رده داوری فیلم‌ها در کن بخشی هم به‌نام «داوران مستقل» وجود دارد که یکی از آن‌ها تحت‌ عنوان «نخل کوئیر» شناخته می‌شود. پنج داور فرانسوی در این بخش فیلمی را انتخاب می‌کنند که با آن نوع موضوعاتی مرتبط باشد که خودشان با نام اقلیت‌های جنسی و اقلیت‌های جنسیتی از آن یاد می‌کنند. در واقع فیلم‌هایی که به موضوعاتی نظیر همجنس‌بازی و نظایر آن‌ها مرتبط باشند، در این بخش مورد داوری قرار می‌گیرند و به برگزیده‌شان نخل هم اهدا می‌شود.

اگر به فهرست فیلم‌های بخش رقابتی و غیررقابتی کن نگاه کنید در کنار برخی از آن‌ها علامت «QP» گذاشته شده که نشان می‌دهد این فیلم‌ها در این بخش نیز مورد داوری قرار می‌گیرند. امسال فیلم‌های «بندتا» به کارگردانی پل ورهوفن، «کوپه شماره6» اثر جوهو کازممانن، «شکست» ساخته کاترین کورسینی، «همه‌چیز خوب پیش‌رفت» اثر فرانسیس اوزون، «پاریس، منطقه13» ساخته ژاک اودریار و «تایتان» از جولیا دوکرنا واجد صلاحیت برای رقابت در این بخش اعلام شده‌اند.

فیلم‌های نام‌ برده شش فیلم از مجموع 24 فیلم حاضر در بخش رقابتی کن هستند که فیلم «قهرمان» اصغر فرهادی نیز یکی از آن‌هاست. این ارقام نشان می‌دهد یک‌چهارم فیلم‌های بخش رقابتی امسال کن به موضوعاتی از این نوع می‌پردازند. این در حالی است که در دوره قبلی این جشنواره در سال2019 از مجموع 21 فیلم حاضر در بخش رقابتی شش فیلم مورد داوری «نخل کوئیر» قرار گرفتند. هرچند این نخل محدود به بخش رقابتی نیست و امسال سه فیلم دیگر از بخش غیررقابتی مشهور به «نوعی نگاه» را هم لحاظ می‌کند و سال 2019 در این بخش چهار فیلم در این موضوع مورد داوری قرار گرفته‌ بودند. در واقع داوران این نخل در همه بخش‌ها از میان تعدادی کاندیدای مرتبط با انحرافات جنسی، یک برگزیده را به کن معرفی می‌کنند.

این اعطای فرصت استثنائی به این نوع مسائل در جشنواره کن در حالی اتفاق می‌افتد که جای فیلم‌هایی در مخالفت با این موضوعات خالی است و حتی در فرا متن جشنواره جایی برای شنیده‌ شدن صدای اعتراض به این قبیل انحرافات وجود ندارد. این میزان توجه به ترویج این مسائل تا حدی است که بسیاری بر این باورند کن دراین‌باره حتی موازین حرفه‌ای سینما را هم زیرپا گذاشته و مانند نخل «آبی گرم‌ترین رنگ‌هاست» در سال 2013 نه به کیفیت فیلم بلکه به ترویج موضوع آن توجه دارد. تعداد بالای فیلم‌ها طی سال‌های اخیر و باز کردن یک موقعیت استثنایی برای دیده‌ شدنشان را باید در راستای سیاست فرانسه برای مانور معرفی خود به‌عنوان پایگاه چند فرهنگی جهان دانست که البته سالانه میلیاردها دلار نیز برایش درآمد اقتصادی دارد و جای مستشاران فرهنگی فرانسوی را در کشورهای دور افتاده جهان باز می‌کند و کنترل از راه دور سینما و فرهنگ آنان را هم با جریان‌سازی روی یک سلیقه خاص در فیلم‌سازی و کارگردانی به‌ دست می‌گیرد.

*فاطمه ترکاشوند