در سال 2012 در یکی از شهرهای سوئیس به‌منظور افزایش نیروی انسانی شاغل در بخش مراقبت از سالمندان، یک طرح آزمایشی با عنوان بانک زمان برای جذب و اشتغال مجدد کارکنان بازنشسته بخش خدمات مراقبت از سالمندان اجرا شد.
در این طرح، بازنشستگان بالای 60 سال بخش مراقبت از سالمندان که خود قبلاً در این بخش شاغل بوده و دارای وقت آزاد بودند می‌توانستند در قالب بانک زمان برای مراقبت از سالمندان بالای 80 سال مشارکت کنند و براساس تعداد ساعات مراقب از آن‌ها در حساب خود زمان پس‌انداز کنند و زمانی که خود پیرتر شدند و به مراقبت نیاز داشتند زمان پس‌انداز شده را برای دریافت خدمات مراقبتی خرج کنند.
در ایران نیز با افزایش جمعیت سالمندان و نیاز روزافزون به خدمات مراقبتی، مفهوم بانک زمان در قالب بند الحاقی لایحه برنامه هفتم پیشرفت مطرح شده؛ چنانکه در آبان ماه سال 1402 در ادامه بررسی این لایحه، وزارت تعاون موظف شد تا بانک زمان را راه‌اندازی کند.
هرچند که بانک زمان هنوز راه‌اندازی نشده اما در بند الحاقی (ت) ماده 31 برنامه هفتم پیشرفت آمده که وزارت تعاون، کار ورفاه اجتماعی موظف است در چارچوب سیاست‌های کلی تأمین اجتماعی با بهره‌گیری از شرکت‌های مردمی نسبت به ایجاد بانک زمان برای ارائه خدمات رایگان به افرادی که نیاز به مراقبت‌های ویژه ازجمله نگهداری سالمندان و معلولان دارند، اقدام کند تا پس از جذب افراد علاقه‌مند به ارائه خدمات اقدام و به میزان و نوع ارائه خدمات در هنگام نیاز خود یا افراد معرفی شده از سوی ایشان مورد حمایت قرار گیرند.
*زمانی که می‌بخشیم، راحتیِ فردایی که می‌اندوزیم
در طرح بانک زمان، ما زمان خود را وقف مراقبت از سالمندان و معلولان می‌کنیم و در ازای آن از سالمندان و معلولان چیزی نمی‌خواهیم اما در عوض، زمان مراقبت از آن‌ها را در بانک زمان اندوخته می‌کنیم تا در فردای سالمندی و ناتوانی، این بانک نیز زمان شخص دیگری را برای مراقبت از ما به ما اختصاص دهد.
طرح بانک زمان با هدف ایجاد شبکه‌ای از همکاری مردمی، بستری برای تقویت حمایت‌های اجتماعی از گروه‌های آسیب‌پذیر فراهم می‌کند. اما اهمیت این ایده تنها به ارائه خدمات محدود نمی‌شود؛ بلکه بستری برای سرمایه‌گذاری در زمان و تضمین آینده‌ای بهتر است که در موقع ناتوانی به داد آن‌ها برسد. اما این سرمایه‌گذاری با پول و اسکناس سر و کار ندارد.
رئیس مجلس شورای اسلامی درباره ضرورت این طرح می‌گوید: این وقف زمان است که فردی زمان خود را به صورت داوطلبانه نذر خدمت به سالمندان می‌کند و به‌عنوان مجموعه‌ای که حقوق بگیر شوند، نیست.
محمدباقر قالیباف افزود: این نذر وقت، برای رسیدگی به سالمندان است و وزارت تعاون را مکلف کرده است که بسترسازی برای این حوزه انجام دهد چون این کار در دنیا انجام می‌شود و نیاز است در کشور ما هم عملیاتی شود.
*ضرورت راه‌اندازی بانک زمان؛ پلی بین نسل‌ها
بانک زمان مفهومی است که بر اساس مبادله غیرمالی خدمات اجتماعی شکل گرفته است. در این سیستم، افراد وقت خود را صرف کمک به دیگران می‌کنند و در مقابل، زمانی را برای آینده خود ذخیره می‌کنند. برای مثال، فردی که امروز چند ساعت از وقت خود را به مراقبت از یک سالمند اختصاص می‌دهد، می‌تواند این زمان را در حساب خود ذخیره کند و در آینده، در صورت نیاز به خدمات مشابه از آن استفاده کند.
این رویکرد نه‌تنها باعث کاهش فشارهای اقتصادی بر سیستم‌های رفاهی می‌شود، بلکه ارتباطی مستقیم میان نسل‌های مختلف ایجاد می‌کند. افراد با مشارکت در این سیستم، احساس مفید بودن و همبستگی اجتماعی را تجربه می‌کنند. از سوی دیگر، سالمندان و معلولینی که نیازمند مراقبت هستند، خدماتی با کیفیت و دلسوزانه دریافت می‌کنند.
*ضرورت بومی‌سازی طرح بانک زمان در ایران
طرح بانک زمان می‌تواند به شکلی گسترده‌تر از نسخه اولیه خود در سوئیس عمل کند و با توجه به ویژگی‌های فرهنگی و اجتماعی ایران به بستری برای تقویت حمایت‌های مردمی تبدیل شود. از سوی دیگر، با توجه به افزایش جمعیت جوان بازنشسته، این سیستم می‌تواند از توانایی‌ها و وقت آزاد این گروه برای ارائه خدمات استفاده کند.
سیدجواد حسینی، رئیس سازمان بهزیستی کشور نیز درباره ضرورت بومی‌سازی طرح بانک زمان در ایران می‌گوید: بانک زمان باید با در نظر داشتن شرایط بومی تدوین شود و سه مثلث خدمت‌دهنده، خدمت گیرنده و نوع خدمت با رویکرد وظایف قانونی دستگاه‌ها و مزایای مترتب بر خدمات مشخص باشد.
*چالش‌های احتمالی پیش‌رو
اجرای موفقیت‌آمیز بانک زمان نیازمند توجه به چالش‌ها و موانع احتمالی ازجمله آموزش و فرهنگسازی، نظارت و مدیریت، زیرساخت‌های فناوری و ایجاد انگیزه‌های مشارکت است.
بسیاری از افراد ممکن است با مفهوم بانک زمان آشنایی نداشته باشند. آموزش و اطلاع‌رسانی مناسب می‌تواند افراد را به مشارکت در این طرح تشویق کند. همچنین برای اطمینان از کیفیت خدمات و جلوگیری از سوءاستفاده احتمالی، نظارت دقیق بر عملکرد بانک زمان ضروری است.
بانک زمان نیازمند یک سیستم مدیریت فناوری پیشرفته است تا بتواند ساعات خدمات ارائه‌شده را ثبت و مدیریت کند. از سوی دیگر برای جذب افراد به این طرح، باید انگیزه‌های مناسبی ایجاد شود. این انگیزه‌ها می‌توانند شامل تخفیف‌های خدماتی، دسترسی به خدمات اجتماعی یا حتی پاداش‌های مالی محدود باشد.
*آینده‌ای روشن با سرمایه‌گذاری در زمان
بانک زمان، ایده‌ای نوین و کارآمد است که با بهره‌گیری از دارایی غیرمالی انسان‌ها، یعنی زمان، بستری برای ایجاد همبستگی اجتماعی و تقویت حمایت از گروه‌های آسیب‌پذیر فراهم می‌کند. اجرای این طرح در کشورمان با توجه به چالش‌های موجود، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، آموزش عمومی و ایجاد زیرساخت‌های مناسب است.
در نهایت، سرمایه‌گذاری در بانک زمان نه‌تنها به بهبود کیفیت زندگی سالمندان، معلولان و افراد ناتوان کمک می‌کند، بلکه گامی مهم در جهت ایجاد جامعه‌ای همدل‌تر و مسئول‌تر است.
همانطور که در این سیستم، افراد زمانی را می‌بخشند و زمانی را برای آینده خود ذخیره می‌کنند، می‌توان گفت که بانک زمان فرصتی برای سرمایه‌گذاری در انسانیت است. این طرح، گنجینه‌ای است که همگان می‌توانند از آن بهره‌مند شوند و چرخه‌ای از حمایت متقابل ایجاد کنند که نسل‌های آینده نیز از آن بهره خواهند برد.