فضاهای شهری بیشترین ارتباط را بین مردم و محیط برقرار می‌کنند و نقش بسزایی در هویت‌بخشی و احساس آرامش به افراد دارد و آب نیز به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین عناصر منظر در شکل‌گیری فضاهای شهری تأثیر بسزایی دارد.

به دیگر سخن فضاهای شهری به‌عنوان عرصه‌ای برای تبلور زندگی جمعی، نقش چشمگیری در تعیین هویت و آفرینش تعاملات انسانی، تقویت و تداعی خاطرات و ایجاد تعلق خاطر دارند.

ارتقای کیفیت این فضاها نیز حضور و برقراری ارتباط با محیط را در ذهن شهروند تقویت کرده و امکان مشارکت فعال او را فراهم می‌آورد. بدین منظور حضور هماهنگی عناصر سازنده فضا که در ترکیب با هم رابطه فرد را با محیط، فضا و افراد دیگر تبیین می‌کنند جایگاه ویژه‌ای خواهد داشت. از طرفی یک بخش اساسی در طراحی شهری، نیاز به تأمین شرایط آسایش اقلیما برای تضمین حضور فرد در فضا است. در این رابطه، تنظیم اقلیم خرده فضاهای شهری جهت دستیابی به آسایش اقلیمی، یکی از مهم‌ترین اقدامات در رابطه با فضای شهری است. طراحی فضاهای شهری متناسب با منابع آبی و نیز عنصر آب‌وهوای منطقه سبب می‌شود شرایط مطلوب در بازه زمانی بیشتری در فضا تأمین شود، به‌این‌ترتیب افراد می‌توانند بهتر و بیشتر در صحنه‌های شهری ظاهر شوند.

درواقع آب یکی از مهم‌ترین عناصر طبیعی می‌تواند به درک بهتر شهرنشینان از شهر و ارتباط تنگاتنگ آنان با فضاهای شهری بیانجامد و با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، کیفیت مطلوب فضای پیرامون خود را ارتقا دهد.

بر این اساس برآن شدیم تا در این خصوص گفت‌وگویی را با دانشیار شهرسازی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

حسن سجادزاده مطرح کرد: آب یکی از مسائل مهم طبیعی است که نه‌تنها به‌عنوان حیات بشری اهمیت دارد بلکه در تعریف سکونتگاه نیز مهم تلقی می‌شود زیرا معیشت وابسته به آب بوده و در یک‌جانشین کردن اقوام نقش بسزایی را ایفا می‌کند.

وی در ادامه با تأکید بر اینکه این مهم در شهرسازی ایران که همواره از یک اقلیم خاصی برخوردار بوده اهمیت بیشتری دارد گفت: در این شهرها آب به‌عنوان یک عنصر اصلی برای سکونت و معاش قلمداد می‌شد.

وی با تأکید بر اینکه مهم‌ترین عنصر در جانمایی شهرها آب بوده است اظهار کرد: در گذشته شهرها را در کنار چشمه‌ها، رودخانه و یا در کوهپایه‌ها بنا می‌کردند.

این استاد شهرسازی ادامه داد: وقتی به شکل‌گیری شهر، کالبد و موضوعات مرتبط با معماری آن نگاهی می‌اندازیم مشخص می‌شود که در بین عواملی که در شکل و ساختار شهر تأثیرگذار بوده، آب است.

سجادزاده با اشاره به اینکه این تأثیرگذاری به حدی است که اگر عامل آب از ساختار شهر پاک شود ممکن است شکل شهرها تغییر کند، خاطرنشان کرد: این عامل در اقلیم‌های مختلف به شکل‌های متفاوت تأثیرگذاری خود را نشان می‌دهد.

وی افزود: موضوع آب از کل به‌جز در شکل گرفتن سکونتگاه تأثیرگذار است به‌نحوی‌که این مهم علاوه بر جانمایی حتی در جهت‌گیری شهر مؤثر است.

این استاد شهرسازی با بیان اینکه وجود آب در معماری شهرها تأثیر بسزایی داشته، تصریح کرد: به‌عنوان مثال در اقلیم کویر ما با موضوع سرداب‌ها مواجه بوده‌ایم و همچنین معماری یخچال‌ها و یا آب‌نماهای موجود در مرکز حیاط خانه‌ها ازجمله این تأثیرگذاری است.

سجادزاده، با بیان اینکه آب یک عنصر مهم در شکل‌گیری ساختار معماری شهری ما از گذشته تاکنون بوده، افزود: این مهم در معماری همدان اهمیت دوچندانی دارد زیرا شکل شعاعی همدان تابعی از عنصر آب بوده است.

وی افزود: با نگاهی به سرشاخه‌های آبی که از الوند سرازیر می‌شود شاهد آن هستیم که نخستین سکونت‌گاه‌ها و محل‌های استقرار در این شهر یعنی چمن‌ها، در مسیر همین روددره‌ها است؛ به‌طور مثال روددره مرادبیگ، عباس‌آباد، زربار و غیره همگی جز نخستین سکونتگاه‌های شهری همدان به‌حساب می‌آیند.

وی با اشاره به اینکه حتی شکل محلات (خطی و هسته‌ای) در همدان نیز تابعی از حرکت آب است، تشریح کرد: اگر یک کار باستان‌شناسی در لایه شهر همدان مورد بررسی قرار گیرد مشخص می‌شود که عنصر آب حتی در شکل‌گیری کوچه‌ها و معبرها نیز تأثیرگذار است به طوری که قرار بوده آب را سوار بر خانه‌ها کنند و همین اتفاق افتاده است.

این طراح شهری با اشاره به اینکه همدان را به‌عنوان شهر هزار چشمه می‌شناسند خاطرنشان کرد: این مهم در کلیت شهری همدان نیز از جایگاه خاصی برخوردار است زیرا علاوه بر حیاتی بودن، آب تأثیر بسزایی در آسایش اقلیم بر عهده داشته و دارد.

سجادزاده با بیان اینکه درواقع چمن و فضای سبز محلات قدیمی یک عنصر اساسی در مطلوبیت و آسایش فضای زندگی شده، افزود: این مهم منجر به تداوم سکونت در شهر همدان بوده است.

وی، ادامه داد: در حال حاضر بسیاری از کوچه و معابر شهری جدید نیز به‌واسطه حرکت آب در شهر همدان شکل گرفته؛ ازجمله این محلات می‌توان به بین‌النهرین اشاره کرد که متأسفانه در یک حرکت اشتباه رودخانه این محله به معبر تبدیل شده است.

وی با بیان اینکه در حال حاضر ما به بدترین شکل و حالت با روددره در شهر همدان برخورد می‌کنیم تصریح کرد: پوشاندن، دفن کردن و تبدیل کردن آب به محلی برای دفع فاضلاب و در بهترین حالت تبدیل کردن آن به معابر ظلمی است که در حق این روددره‌ها در شهر همدان شده است.

این استاد شهرسازی با بیان اینکه احیای این رود‌دره‌ها نیازمند یک برنامه کلان مدیریتی است تشریح کرد: از طرفی الگوی شهر همدان یک الگوی اکو شهری و باغ شهری است به‌نحوی‌که حتی چگونگی تقسیم‌بندی آب و حقابه‌هایی که برای مناطق مختلف در بخش‌های مختلف شهری تعریف شده نیز مؤید این مسئله است.

سجادزاده با تأکید بر اینکه این تقسیم آب و سیراب کردن باغات و مزارع کشاورزی شهری همدان آن را به یک شهر تاب‌آور در طول تاریخ بدل کرده، تصریح کرد: متأسفانه در حال حاضر با از بین رفتن بسیاری از تعاریف و نیز کمبود آب شاهدیم بخش اعظمی از باغات اطراف همدان از بین رفته‌اند.

وی با اشاره به اینکه اتفاقاً یکی از مسائلی که می‌بایست مدیریت شهر همدان به آن توجه ویژه داشته باشد حفظ باغات از طریق حمایت از باغداری برای جلوگیری از خشک شدن گسترده آن‌ها است تشریح کرد: در حال حاضر دنیا در حوزه طراحی شهری به سمت شهرهای حساس به آب در حال حرکت است.

وی ادامه داد: اگر شهرسازی گذشته را رصد کنیم می‌بینیم قرن‌ها پیش در مناطق مختلف کشور و یا به طور مثال مناطق کویری، شکل و ساختار شهرهای ما تابعی از آب، باد، خاک، آتش به‌عنوان چهار نظام آب، پوشش گیاهی، نظام جریان هوا و نظام طبیعت بوده است.

این استاد شهرسازی با اشاره به اینکه این مهم در پیکره‌بندی شهرهای گذشته ما تأثیر بسزایی داشته افزود: متأسفانه در طراحی‌های جدید شهرها این عناصر دیگر دیده نمی‌شوند حال آنکه مایه قوام و ماندگاری شهرهای ما نوع برخورد هوشمندانه با چهار عنصر عنوان‌شده است.

سجادزاده با تأکید بر اینکه از گذشته ایران بنا به اقلیم خشک خود با موضوع کمبود آب دست‌وپنجه نرم می‌کرده ‌اما مسئله این است که در آن بازه زمانی به شکل زیبایی از منابع آبی به شکل قنات‌ها، چشمه‌ها کاریز‌ها حفاظت لازم به عمل می‌آمد افزود: این تعاریف متأسفانه به فراموشی سپرده شده‌اند و همین موضوع امروز شهرهای ما را به بحران زیست‌محیطی مبتلا کرده است.

وی در خصوص نوع مدیریت آب‌های سطحی شهر با توجه به موضوع شهرسازی، گفت: این موضوع نیز یکی از مسائل مهمی است که در پی تبدیل روددره‌ها به فاضلاب و یا دفن آن‌ها این فرصت را به یک تهدید بدل کرده است.

وی ادامه داد: به طوری که مفاهیمی همچون اِسیل‌ها (محلی برای جمع‌آوری آب‌های سطحی) که مدیریت روان‌آب‌ها و نقشی که در ذخیره بر عهده داشت به فراموشی سپرده شده حال آنکه می‌توان در عرصه شهرسازی همچنان به این حربه متوسل شد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه متأسفانه علاوه بر این اشتباهات حتی در برخی موارد در شهر همدان کف رودخانه‌ها نیز بتن‌ریزی و سنگ‌کاری شده و همین امر خطراتی همچون عدم جذب آب و در نهایت ایجاد سیلاب‌ها را به‌دنبال خواهد داشت بیان کرد: حتی متأسفانه در انتهای روددره‌ها که به اراضی نزدیک فرودگاه منتهی می‌شوند نیز نتوانستیم یک ترفند به‌کار گیریم که بتواند این روان‌آب‌ها را در خود ذخیره کند.

سجادزاده با بیان اینکه بارها به متولیان فضای سبز شهر در گفت‌و‌گوهایی که داشتم عنوان کرده‌ام که بهترین مسیر برای درختکاری مسیر همین روددره‌ها است که در احیای باغ شهر همدان و تحقق شهر سبز پایدار جهان اسلام تأثیرگذار خواهد بود گفت: این روددره‌ها در ظاهر شاید خشک شده باشند اما در زیر آن‌ها همچنان شبکه‌ای از حیات شهری را می‌توان یافت و با کاشت درختان کم‌آب‌بر در کنار آن‌ها یک شبکه سبز پایدار شهری ایجاد کرد.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد در دنیایی که امروز پس از قرن‌ها و هزاران سال اروپاییان به‌دنبال ایجاد شهرهایی حساس به آب هستند ما در شهرهایمان هزاران سال پیش با ساختاری همچون قنوات و کاریز‌هایی مواجهیم که بسیار هوشمندتر از شهرهای هوشمند کنونی بوده و هستند اما افسوس برخی تجددگرایی‌های بی‌مورد هر آنچه داشتیم را از ما گرفته و ما را به مقلدی بی‌چون و چرا بدل کرده؛بنابراین با توجه به حال روز امروز شهرهایمان چنان‌که گفته شد ای‌کاش حداقل برای جبران این حماقت‌ها به فکر جبران آنچه بر سر شهرها آورده‌ایم باشیم.