بیش از یک قرن است که اجرای مناطق حفاظت‌شده یک راهبرد بنیادین در سطح بین‌المللی برای حفاظت از تنوع زیستی است، امروزه می‌دانیم که این مناطق تحت مدیریت مؤثر، نه‌تنها از سلامت اکوسیستم‌ها و انواع در تهدید انقراض حمایت می‌کند، بلکه همچنین منافع بسیاری را برای جوامع به‌دنبال دارند که این منافع گستره وسیعی از خدمات اکوسیستم نظیر تهیه آب سالم، امنیت غذایی، کاهش خطر بلایای طبیعی و تعدیل آب و هوایی را دربر می‌گیرد.

درواقع مناطق حفاظت‌شده اکنون به‌عنوان بخش اصلی در راهبردهای توسعه پایدار شناخته می‌شوند. آن‌ها راهی آزمایش شده و به‌شدت کاربردی برای حفاظت از طبیعت در همراهی با خدمات اکوسیستم و ارزش‌های فرهنگی هستند به‌گونه‌ای که می‌توان هدف از تعیین مناطق حفاظت‌شده را حفاظت از همه منابع طبیعی و عملکرد اکوسیستم و مکانی که به آن تعلق دارند، قلمداد کرد.

جالب‌تر اینکه در سال 1335 هجری شمسی، برای نخستین‌بار در ایران، مجموعه‌ای از قوانین وضع شدند که محدودیت‌هایی بر شکار اعمال می‌کردند و هدف از مقرر کردن آن‌ها، حفظ حیات جانوری کشور بود. در این راستا، کانون شکار ایران تشکیل شد تا قوانین از طریق آن‌ها اعمال شوند. در زمان اندکی از شروع کار این کانون، مشخص شد برای حفاظت از جانوران، باید از زیستگاه آن‌ها محافظت کرد و به همین دلیل در سال 1346، سازمان دولتی شکاربانی و نظارت بر صید، تشکیل و جایگزین کانون شکار شد.

با قوانینی که این سازمان وضع کرد، مناطقی تحت عنوان پارک ملی و مناطق حفاظت‌شده شکل گرفتند؛ اهمیت محیط‌زیست و توجه به آن، باعث شد در سال 1351، سازمان حفاظت از محیط‌زیست تأسیس شود و از آن زمان، مسئولیت حفاظت از محیط‌زیست ایران را برعهده گیرد. از سال 1353، بر اساس معیارها و طبقه‌بندی‌های اعلام‌شده، مناطق به چهار دسته پارک ملی، اثر طبیعی ملی، پناهگاه حیات وحش و منطقه حفاظت‌شده تقسیم شدند. خانگرمز در شهرستان تویسرکان ازجمله مناطق بکر و زیبای استان همدان است، که در فاصله 30 کیلومتری این شهرستان وسعتی حدود هشت هزار و 800 هکتار دارد و از سال 56 به‌عنوان منطقه تیراندازی و شکار ممنوع مشخص شد و در نهایت سال1380 به جرگه مناطق حفاظت‌شده استان پیوست و ارتقای سطح یافت.

جالب‌تر اینکه طبق آخرین بررسی‌ها در گفت‌وگو با متولیان حفاظت از محیط زیست استان مشخص شد آمار چشمگیری از وحوش در خانگرمز زیست می‌کنند، منطقه زیبا می‌تواند مقصد گردشگران علاقه‌مند به طبیعت در فصول مختلف سال باشد و به علت برخورداری از اکوسیستم کوهستانی و دیدنی با گونه‌های جانوری غنی و زیبا، از مناطق مهم گردشگری استان همدان به‌شمار می‌آید.

جالب‌تر اینکه در حال حاضر این منطقه شرایط ارتقای سطح به‌عنوان پناهگاه حیات وحش را دارد، زیرا در این منطقه بالغ بر 210 گونه گیاهی شناسایی شده که حدود 26 گونه از گونه‌های مختلف پستانداران، 61 گونه پرندگان، 14 گونه خزنده و 22 گونه دوزیست ازجمله دیگر وحوش موجود در منطقه هستند که از گونه‌های شاخص جانوری منطقه می‌توان به کل، بز، قوچ، میش، شغال و از گونه‌های شاخص پرندگان می‌توان عقاب طلایی، دلیچه، سنگ‌چشم و از گونه خزندگان نیز می‌توان به افعی زنجانی، یله‌مار و غیره اشاره کرد.

ازسوی دیگر در دولت قبل در قالب چشم‌انداز سه ساله با سند راهبردی ( 1398تا 1400) برنامه‌ریزی خاصی برای این منطقه حفاظت‌شده در نظر گرفته شده بود که ازجمله آن تکمیل ساختمان بازدیدکنندگان، تجهیز پاسگاه محیط‌بانی و نیز اجرای طرح‌های مدیریتی بود.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این باره گفت‌و‌گویی را با معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

مهدی صفی‌خانی با بیان اینکه مبنای عمل در منطقه حفاظت‌شده خانگرمز، طرح مدیریتی منطقه است که طی سال‌های گذشته تدوین شده و ما نیز در راستای اجرای این طرح قدم‌هایی برداشته‌ایم گفت: البته برای سایر مناطق نیز تدوین شده اما در این منطقه از سابقه بیشتری برخوردار است.

وی با اشاره به اینکه در این منطقه بر اساس نیازها و اولویت‌ها کارها را بر مبنای طرح مدیریتی پیش می‌بریم تشریح کرد: در خصوص پاسگاه محیط‌بانی خانگرمز باید بگویم از گذشته به‌صورت محدود متناسب با نیاز و شرایط وجود داشت اما با توجه به افزایش نیروی انسانی، تجهیزات، نوع مدیریتی که در منطقه اعمال می‌شود و رفت و آمدها دیگر پاسخگوی نیازها نبود زیرا این منطقه یکی از مناطق حفاظت‌شده غرب کشور است.

وی ادامه داد: طی دو سال گذشته ساخت و ساماندهی مجدد پاسگاه انجام شد به طوری که در حال حاضر یک پاسگاه مناسب و در شأن منطقه در حال بهره‌برداری است.

معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان با تأکید بر اینکه در فرایند اجرای طرح مدیریت منطقه حفاظت‌شده خانگرمز، این منطقه نیازمند یکسری تغییرات است که البته در دیگر مناطق نیز ضروری است گفت: برای تحقق این موضوع دو کار را باید همزمان پیش ببریم؛ نخست حفاظت فیزیکی که از گذشته به‌صورت سنتی انجام می‌شد و دیگری جلب مشارکت جوامع محلی برای حفاظت از منطقه، در دنیا نیز حفاظت مشارکتی جایگزین حفاظت فیزیکی صرف شده است.

صفی‌خانی در تشریح چگونگی جلب مشارکت جوامع محلی عنوان کرد: تاکنون آنچه در عرصه حفاظت اتفاق افتاده حفاظت فیزیکی صرف بوده که ب‌نظر می‌رسد با این نوع از حفاظت نتوانستیم آنگونه که باید به نتایج مطلوب در درازمدت برسیم یعنی به محض بروز کوچک‌ترین مشکل همچون کاهش نیروی انسانی در ایمن گونه مناطق با چالش مواجه می‌شویم از طرفی هزینه‌ای که ما برای حفاظت فیزیکی بابت نیروی انسان چه به لحاظ مادی و چه به لحاظ معنوی پرداخت می‌کنیم بسیار بالاست به نحوی که به‌صورت روزانه خبرهایی از درگیری محیط‌بانان با شکارچیان بعضاً غیرمجاز به‌صورت مستقییم مخابره می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه نیازمند تغییر رویکرد در حفاظت از مناطق حفاظت‌شده هستیم خاطرنشان کرد: نخست لازم است که در حفاظت فیزیکی تدبیر جدیدی اندیشیده شود که در این راستا اکنون به سمتی حرکت کردیم که همه مناطق حفاظت‌شده را به‌صورت آنلاین از طریق دوربین‌های مداربسته با کیفیت بالا و در مناطق حساس با پشتیبانی کامل پوشش دهیم.

وی با تأکید بر اینکه ازجمله اقداماتی که طی سال‌های اخیر انجام شده، نصب دوربین‌های مداربسته در مناطق این‌چنینی بوده تصریح کرد: به‌دنبال آن هستیم که با ایجاد شبکه دروبین‌های مداربسته در منطقه، موضوع‌های حفاظتی را با کیفیت بهتر و هزینه کمتر انجام دهیم.

معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان با ابراز اینکه اجرای این طرح با درنظر گرفتن اینکه میزان مواجهه محیط‌بانان را با خاطیان کمتر کرده و هم به‌عنوان عامل بازدارنده عمل می‌کند بسیار ارزشمند است گفت: از طرفی هم اگر تأثیر بازدارندگی برای خاطیان نداشته باشد می‌توان از طریق دوربین آن‌ها را شناسایی کرد و در زمان وقوع محیط‌بانان با تعداد و نفر مورد نیاز اقدام به دستگیری متخلفان بکنند.

صفی‌خانی با تأکید بر اینکه در حال حاضر 50 درصد دوربین‌های مداربسته مورد نیاز در منطقه با تجهیزات جانبی مستقر شده‌اند ابراز کرد: از طرفی میزان پوشش حفاظتی حداکثری را می‌توان با کمترین هزینه از طریق این دوربین‌ها اعمال کرد.

وی با تأکید بر اینکه طبق برنامه‌ریزی تا یکی دو سال آینده دوربین‌های مداربسته این منطقه به‌صورت کامل استقرار می‌یابند گفت: در خصوص چگونگی جلب مشارکت جوامع محلی برای حفاظت نیز باید بگویم همانطور که پیشتر عنوان شد دیگر حفاظت صرف فیزیکی پاسخگوی نیاز نیست. بیشترین چالش تقابل بین شکارچیان غیر مجاز با محیط‌بانان نیز به همین موضوع بازمی‌گردد که ما جوامع محلی را درخصوص چرایی لزوم حفاظت از این مناطق توجیه نکرده‌ایم.

این مسئول با تأکید بر اینکه لازم است از دید جوامع محلی به فضای مناطق حفاظت‌شده نیز بنگریم اذعان کرد: دراین راستا سعی شده از ظرفیت تسهیلگرانی که می‌توانند کمک‌کننده باشند استفاده کنیم تا امکان ارتباط بین سیستم دولتی و جوامع محلی در خصوص حفاظت از این گونه مناطق فراهم شود به نحوی که آن‌ها با شنیدن مشکلات و تنگناهایی که این مناطق برای جوامع محلی ایجاد کرده، آن‌ها را به بخش دولتی انتقال داده و بتوانیم برای آن راهکاری ارائه کنیم و در عین حال بتوانیم در مسیر حفاظت از ظرفیت آن‌ها بهره‌مند شویم.

صفی‌خانی با اشاره به اینکه مقدمات این کار از سال‌ها قبل در منطقه خانگرمز انجام شده و ما نیز ادامه این روند را دنبال می‌کنیم به نحوی که باید در تمامی مناطق حفاظت‌شده به‌عنوان یک اولویت دنبال شود افزود: در خصوص تکمیل ساختمان بازدیدکنندگان از خانگرمز مندرج در سند سه ساله راهبردی نیز باید بگویم در یک مقطعی جزو برنامه قرار گرفت اما طی رایزنی‌ها و تصمیم‌هایی از سوی اداره کل، این اقدام از اولویت‌های این سند در حوزه کاری سازمان حفاظت از محیط زیست استان خارج شد که البته اعتباری هم نداشت.

وی با بیان اینکه خارج شدن از این برنامه از اولویت‌های سازمان فنی است، خاطرنشان کرد: یقیناً احداث چنین مجموعه‌ای رقم بالای اعتباری را می‌طلبد حال آنکه هدف ما از این هزینه‌کرد بالا این است که بازدیدکنندگان بتوانند از طریق این ساختمان از اتفاقاتی که در مناطق امن که امکان حضور افراد در آن وجود ندارد باخبر شده و این مهم را برایشان به نمایش بگذاریم اما در حال حاضر باید توجیه اقتصادی صرف این هزینه را برای این مناطق درنظر گرفت یعنی باید درنظر بگیریم بنا به حجم بازدیدکنندگان از این منطقه، صرف این حجم از اعتبار ضرورت دارد یا خیر؟

معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت از محیط زیست استان همدان با ابراز اینکه با درنظر گرفتن موضوع فوق، تصمیم بر آن شد که احداث این ساختمان کنار گذاشته شود گفت: فعلاً بر اساس امکانات موجود کار را شروع می‌کنیم و در پی آن اگر نتیجه لازم حاصل شد ساخت این ساختمان را آغاز خواهیم کرد که خوشبختانه این ظرفیت همواره موجود است که بتوانیم این مرکز بازدیدکنندگان را بسازیم.

صفی‌خانی در خصوص تأثیر خشک‌سالی در منطقه خانگرمز نیز گفت: خشک‌سالی ازجمله مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بلایای طبیعی محسوب می‌شود که تکرار آن در استان تبدیل به بحران شده است.

وی با بیان اینکه خشک‌سالی اثرات بدی بر میزان زاد و ولد حیات وحش گذاشته و موجب تخریب زیستگاه آنان شده، گفت: این پدیده در عرصه‌های زیست محیطی در کمین گونه‌های نادر جانوری نشسته و آن‌ها را در معرض خطر انقراض قرار داده است.

معاون محیط زیست طبیعی اداره کل حفاظت محیط زیست استان همدان ادامه داد: خشک‌سالی‌ها باعث شده که گونه‌های گیاهی و جانوری استان هرسال ضعیف‌تر شوند؛ با گذر از مناطق حفاظت‌شده اثرات این پدیده قابل مشاهده است.

صفی‌خانی با اشاره به اینکه پوشش گیاهی، بستر اصلی زنجیره غذایی در اکوسیستم است گفت: بسیاری از بوته‌ها به خاطر خشک‌سالی از بین رفته و اکوسیستم طبیعی به این سادگی‌ها به حالت اولیه باز نخواهد گشت.

وی‌ کوچ و مهاجرت بی‌رویه حیوانات وحشی به‌لحاظ کمبود آب و غذا، کاهش تنوع گونه‌ای، تخریب زیستگاه حیات وحش، افزایش امراض و تنش در گونه‌های در معرض خطر، کاهش زادآوری و افزایش مرگ و میر حیوانات را ازجمله ضربات خشک‌سالی بر پیکره محیط‌ زیست استان ذکر کرد و افزود: خوشبختانه مدیریت ما تاکنون به لحاظ آبرسانی و تأمین علوفه مناسب بوده و مشکل خاصی در مناطق حفاظت‌شده نداشتیم.