تا 10 سال پیش واژه «یارانه» آنقدر همه‌گیر و چالش‌برانگیز نبود، اما امروز خیلی از مردم می‌دانند یارانه چیست و چه تأثیری در زندگی روزمره دارد، یارانه آنقدر تأثیرگذار شده که در زبان سیاسیون هم عامل جذب رأی شده، اما «یارانه» در ساختار اقتصادی دولت‌ها چه نقشی دارد؟ اصلاً چرا دولت‌ها هزینه سنگینی متحمل می‌شوند و یارانه می‌دهند؟ چرا غالباً یارانه غیر نقدی است؟
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا گفت‌وگویی را با یک اقتصاددان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محمدرضا اکبری‌جور با بیان اینکه بسیاری بر این اعتقادند که پرداخت یارانه نشان از عدم کارایی سیستم اقتصاد دارد یعنی وقتی سیستم اقتصاد و حرکت آن در یک کشور درست نیست مشکلاتی ایجاد می‌شود و دولت‌ها را مجبور می‌کند تا نسبت به ترزیق یارانه اقدام کنند؛ گفت: بنابراین وجود یارانه در فضای اقتصادی کشورها مطلوب نیست اما در بسیاری از مواقع لازم است؛ درواقع یارانه مسیری به سمت عدالت‌پژوهی است.
وی، افزود: برای مثال ایران از دخایر نفتی برخوردار است بنابراین نفت خام را در پالایشگاه‌ها به بنزین تبدیل می‌کند و آن را با قیمت بسیار نازلی نسبت به سایر مناطق جهان توزیع می‌کند حال آنکه برخی از کارشناسان اقتصادی معتقدند افرادی که چند خودرو دارند به‌راحتی از این مزیت بهره می‌برند اما در عوض کسی که خودرو ندارد امکان استفاده از این فرصت برایش فراهم نیست؛ بنابراین برای اینکه در این حوزه به عدالت نزدیک‌تر شوند قیمت بنزین را به قیمت جهانی آن نزدیک‌تر کرده تا از محل ما به‌تفاوت ایجادشده، پرداختی به افراد محروم از خودرو داشته باشیم.
این اقتصاددان با تأکید بر اینکه عده‌ای نیز در مقابل معتقدند این روش پاسخگو نیست بلکه شرایط باید به گونه‌ای فراهم شود که همه افراد بتوانند خودرو بخرند، اظهار کرد: در این صورت وقتی قیمت بنزین افزایش پیدا می‌کند فرد برای استفاده از حمل‌و‌نقل عمومی باید هزینه فزاینده‌ای را پرداخت کند.
اکبری‌جور ادامه داد: از طرفی برخی‌ها در این ارتباط معتقدند می‌توان قیمت بنزین را برای حمل و نقل عمومی کمتر از قیمت عرضه‌شده برای سایر اقشار درنظر گرفت تا از افزایش هزینه افراد فاقد خودرو جلوگیری شود اما بازهم عده‌ای نسبت به کارایی این روش انتقاد دارند زیرا در بسیاری از موارد شاهد هستیم که برخی راننده تاکسی‌ها به‌دلیل مابه‌تفاوت قیمت بنزین آن‌ها با سایرین، درصدد فروش بخشی از سهمیه بنزین یارانه خود هستند؛ از هر نظر که به این موضوع نگاه ‌کنیم یک جای کار می‌لنگد.
وی با تأکید بر اینکه یارانه عبارت است از کمکی که دولت مرکزی برای کاهش هزینه تولیدکنندگان بخش خصوصی، مصرف‌کنندگان یک کالا و یا استفاده‌کنندگان از یک سرویس خدماتی و یا به یک عامل تولیدی اختصاص می‌دهد، ابراز کرد: یارانه در ایران از سال 69 مطرح شده اما از دولت نهم به‌صورت جدی در دستور کار قرار گرفت.
این استاد اقتصاد با بیان اینکه متأسفانه درکشور شاهد تورم هستیم و یارانه کارایی لازم را پس از گذشت مدت زمان کوتاه از دست می‌دهد، اظهار کرد: درواقع در مواجهه با تورم موجود ارزش یارانه پرداختی در بخش‌های مختلف کاهش می‌یابد.
اکبری‌جور در پاسخ به این سؤال که مردم در کدام بخش‌ها یارانه مستقیم و غیر مستقیم دریافت می‌کنند؟ ابراز کرد: درخصوص یارانه غیر مستقیم باید گفت که مصادیق آن بسیار زیاد است زیرا در هر جایی که دولت نسبت به قیمت‌گذاری آن اقدام می‌کند در واقع در حوزه یارانه و تزریق آن به نوعی ورود کرده است.
وی، افزود: اما بهتر است بپرسید چه کسانی این یارانه‌ها را دریافت می‌کنند، همه مردم یا اقشار خاصی؟ آیا نحوه پرداخت آن عادلانه است یا خیر؟
این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه به نظر من پرداخت مستقیم یارانه خدمت به مردم نیست، اظهار کرد: به‌نظر می‌رسد باید شرایط را به گونه‌ای فراهم کرد تا افراد بتوانند برای مثال خودروی باکیفیت بخرند و در عین حال قیمت بنزین به قیمت جهانی نزدیک شود تا از طریق درآمد حاصله نسبت به تقویت زیرساخت‌ها در بخش‌های مختلف اقدام کرد.
اکبری‌جور با بیان اینکه این کمک‌های دولتی به‌منظور تقویت زیربنای اقتصادی و اجتماعی کشور در جهت تعادل بخشیدن به نظام تولید، مصرف و هزینه کردن درآمدهای عمومی، همچنین کمک به ایجاد مؤسسات تحقیقاتی و انتقال فناوری و علوم، مراکز اطلاعات پایه‌ای تقویت نیروی انسانی کارآمد را می‌توان نوعی کمک‌های توسعه‌ای نامید گفت: دراین صورت میزان نارضایتی‌ها کاهش خواهد یافت زیرا یارانه پرداختی در این بخش‌ها سهمی از زندگی هر فرد دارند.
وی با اشاره به برخی از جزئیات پرداختی در قالب یارانه در برخی از بخش‌ها گفت: وقتی دولت برای خرید گندم به‌عنوان محصول راهبردی، قیمت تضمینی قرار می‌دهد، درواقع به مردم یارانه پرداخت کرده زیرا قیمت عرضه محصول خریداری‌شده از سوی دولت به نانوایی‌ها بسیار پایین‌تر است.
وی با اشاره به اینکه در حوزه پتروشیمی نیز همین موضوع برقرار است زیرا دولت کود کشاورزی را با قیمتی به مراتب بالاتر از این سیستم خریداری کرده و با قیمت ارزان‌تر در اختیار کشاورز و بخش‌های مختلف می‌گذارد.
این اقتصاددان ادامه داد: درواقع پرداخت به مابه‌التفاوت قیمت مصرفی خرید و فروش کالاهای اساسی و ضروری مورد نیاز اقشار کم‌درآمد و جبران ضرر و زیان کالاهای مورد حمایت دولت را می‌توان از مهم‌ترین یارانه‌های مصرفی دانست.
اکبری‌جور با تأکید بر اینکه چون در بیشتر مجامع اقتصادی، بخش خصوصی قادر به حمایت از امور هنری، علمی، انسانی و مذهبی، هماهنگ با سیاست عمومی نیست، دولت باید بر این امور یارانه تعیین کند اظهار کرد: این مسئله شامل کمک‌های پولی و غیره به افراد محلی جهت دستیابی به اهداف مورد توجه است که در ایران پرداختی‌هایی را که توسط سازمان حمایت از مصرف‌کننده، جهت کاهش قیمت کاغذ روزنامه انجام گرفته را می‌توان از این نوع یارانه دانست.
وی ادامه داد: ممکن است هدف دولت از این پرداخت‌ها، کمک رفاهی به گروه خاصی از مصرف‌کنندگان و یا تمامی افراد یک کشور باشد و منظور از آن، تعدیل درآمد گروه‌های اجتماعی و افزایش نسبی رفاه طبقات کم‌درآمد بوده و یا تصحیح مسیر مصرفی کشور به سوی تشویق مصرف کالاهایی که امکانات تولید بیشتر آن در کشور فراهم است، باشد.
وی با اشاره به اینکه یکی از اهداف مهم پرداخت این نوع یارانه، حمایت از تولیدکنندگانی است که محصول آنان مورد نیاز جامعه است ولی به علت خاصی، تطبیق هزینه تمام‌شده واقعی با قیمت واقعی، ممکن نباشد. دولت در این موارد، تولیدکنندگان را به طور مستقیم و یا غیر مستقیم مورد حمایت قرار می‌دهد اظهار کرد: نمونه این حمایت را پیشتر در بحث کشاورزی مثال زدیم. فروش نهادهای کشاورزی از قبیل کود شیمیایی، سم و بذر با قیمتی کمتر از قیمت تمام‌شده، استفاده زارعان از خدمات کشاورزی و تحقیقات کشاورزی رایگان و یا تعیین قیمت تضمینی در مورد تعدادی از محصولات کشاورزی، همچنین در اختیار گذاشتن ارز مورد نیاز برای مواد اولیه کارخانه‌ها با قیمت مناسب را می‌توان از این نوع حمایت‌ها دانست.
این استاد دانشگاه افزود: این نوع کمک‌ها جزو یارانه‌های غیر مستقیم محسوب می‌شوند علاوه بر این کمک‌هایی که دولت جهت زیان‌کرد عملیاتی به شرکت‌ها و کارخانه‌های تحت پوشش خود می‌دهد، نوعی یارانه تولیدی، به روش مستقیم به‌حساب می‌آیند.
اکبری‌جور با بیان اینکه گاهی دولت‌ها برای افزایش ارائه بعضی از خدمات و یا برای کاهش قیمت برای مصرف‌کنندگان، به بخشی از خدمات، یارانه پرداخت می‌کنند تصریح کرد: یارانه به حمل‌و‌نقل شهری از قبیل اتوبوسرانی و مابه‌تفاوت قیمت بنزین تاکسی‌ها، تغذیه دانشجویان به‌صورت ایجاد سلف‌سرویس‌های دولتی در محل دانشگاه‌ها و فروش غذا به قیمتی کمتر از قیمت تمام‌شده را می‌توان از کمک‌های خدماتی در ایران به‌حساب آورد.
وی با اشاره به اینکه یارانه‌هایی که جنبه کالایی دارد و یا اینکه با کمک کالایی انجام شود و گیرندگان آن در بخش خصوصی متعدد باشند، یارانه غیرمستقیم نامیده می‌شود اظهار کرد: یارانه‌هایی که بابت تثبیت قیمت مصرف‌کننده و یا تضمین قیمت تولیدکننده پرداخت می‌شود، در شمار یارانه غیر مستقیم قرار دارد و به علت تعدد گیرندگان و سازمان‌های مباشر تعیین دقیق میزان یارانه، مشکل و احتمال سوء‌استفاده در این پرداخت‌ها، بیشتر است بنابراین این یارانه‌ها، بیشتر در جهت تثبیت اقتصادی و توزیع مجدد درآمدها پرداخت می‌شود.
این استاد دانشگاه اقتصاد ادامه داد: یارانه غیر مستقیم کمک‌هایی است که بر اساس ارزش کالای تولید، صادر یا مصرف‌شده و یا سازماندهی آن، انجام می‌شود و یا به کالاهای صادراتی ویژه، برای پایین نگاه داشتن قیمت آن‌ها، تعلق می‌گیرد و به دو دسته، کمک‌های بلاعوض کالایی مصرفی مانند نان، روغن، بنزین و سیمان و کالاهای تولیدی همچون کود شیمیایی تقسیم می‌شود.
اکبری‌جور افزود: همانطور که پیشتر عنوان شد یارانه غیر مستقیم برای تثبیت اقتصادی و توزیع مجدد درآمد به‌کار می‌رود و به کالایی خاص که دارای مصرف‌کنندگان عمده است پرداخت می‌شود.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد تمامی کالاها و خدماتی که در سطح کلان با فراونی بالا اداره می‌شود به‌نوعی در چرخه یارانه دولتی قرار دارد و ما از مزایای آن برخورداریم اما قانون هدفمند کردن یارانه‌ها یا به عبارتی واقعی کردن قیمت تمام‌شده تولید کالا و خدمات، در برخی از بخش‌ها در سال‌های اخیر به همراه برخی سوءمدیریت‌ها و بی‌توجهی‌ها و همچنین عدم اجرای درست قانون هدفمندی یارانه‌ها، توانایی استفاده از ظرفیت‌های اجرای طرح مزبور را همراه با مشکلات موجود در بخش تولید و بهره‌وری در سطح پایینی قرار داد.
علاوه بر این‌ها قرار بود درآمدهای حاصل از افزایش قیمت حامل‌های انرژی در حوزه‌هایی مانند توسعه حمل‌ونقل عمومی اعم از جاده‌ای، ریلی و هوایی، رفع نقاط خطرپذیر جاده‌ای، توسعه بیمه سلامت و درمان، موضوع بهسازی و نوسازی بنگاه‌های اقتصادی و صنعتی و توانمندسازی بنیه اقتصادی کشور هزینه شود. همچنین می‌بایست 50 درصد از درآمد ناشی از هدفمندی صرف پرداخت نقدی و مابقی برای بخش صنعت، سلامت و تولید هزینه می‌شد که چنین امری به‌طور کامل محقق نشده است بنابراین با این تفاسیر انتظار می‌رود با رویکرد درست، هدفمند کردن یارانه در مسیر درست خود قرار گیرد.

طاهره ترابی مهوش